Zamieszczone tu referaty zostały wygłoszone podczas sesji naukowej "Społeczeństwo zróżnicowane narodowościowo w warunkach wojny: początek wojny niemiecko-sowieckiej i losy ludności cywilnej", zorganizowanej 20 czerwca 2001 r. przez Óddzialowe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku. Inspiracja do zorganizowania sesji była publiczna dyskusja na temat zbrodni na ludności żydowskiej w Jedwabnem, zapoczątkowaną książką Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi. Histona zagłady żydowskiego miasteczka (Sejny 2000). Sześćdziesiąta rocznica wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej była jedynie formalnym pretekstem do podjęcia tego tematu, a zamiarem organizatorów było przedstawienie zbrodni dokonywanych na ludności cywilnej latem 1941 r. nie w sposób wypreparowany -jak to uczynił Gross - ale na szerszym tle. Chcieliśmy przedstawić położenie i zachowanie się różnych grup narodowościowych w pierwszych tygodniach wojny.