Томас Вайлер: «Беларуская літаратура надзвычай часта разважае пра праблемы мовы ці ўлады»

— У Беларусь я ўпершыню патрапіў яшчэ ў 1996 годзе. Але вы ўсё слушна зразумелі: я вывучыў беларускую мову толькі пасля заканчэння альтэрнатыўнай службы, у Ляйпцыгскім універсітэце. Да сёння вывучаю яе, чытаючы, перакладаючы. Толькі пасля вяртання ў Нямеччыну я зразумеў, што шмат чаго ў Мінску ўпусціў менавіта таму, што не размаўляў тады па-беларуску ці не(дастаткова) зацікавіўся беларускамоўнай культурай. У сваім эсэ «Аб Мінсках і мадленках», якое можна прачытаць таксама ў беларускім перакладзе, больш падрабязна растлумачыў гэты момант.

— Мне складана знайсці трапны адказ на гэтае пытанне. Складана абхапіць цалкам хаця б адну з тых літаратур. Ужо з нямецкай літаратурай не спраўлюся ніяк. Але я заўважыў, што беларуская літаратура надзвычай часта разважае пра праблемы мовы ці ўлады. Спосабы разважання пры гэтым вельмі розныя. Што добра!

— Я не ўпэўнены, ці могуць беларусы зрабіць так шмат у дадзеным кірунку, можа і не трэба. Калі хочаш быць шырока чытаным, пішы дэтэктывы альбо фэнтэзі. Мы, чытачы з Заходняй Еўропы, мусім зацікавіцца гэтак званымі «малымі» літаратурамі Цэнтральнай і Усходняй Еўропы.

Мы, перакладчыкі, мусім працаваць на высокім узроўні, каб выдаўцы і рэдактары ўбачылі высокую якасць тэкстаў. Беларускім выдаўцам трэба зразумець, як працуе тутэйшы літаратурны рынак. Інакш немагчыма звярнуць увагу на свой тавар. Няхай беларускія пісьменнікі не пішуць пад уяўнага чытача з Захаду, нічога добрага з гэтага не выйдзе.

— Рэдактар выдавецтва «Аўфбаў» (Aufbau Verlag) звярнулася да мяне з пытаннем, якія творы беларускай літаратуры ім варта разгледзець. У выдавецтве «Аўфбаў» яшчэ ў часы ГДР выйшлі нямецкія пераклады Адамовіча: Stätten des Schweigens («Хатынская повесть»), пераклад з рускай Хайнца Кюбарта (Heinz Kübart)) у 1974 годзе, Henkersknechte («Каратели»), пераклад з рускай Томаса Рэшке (Thomas Reschke) у 1982-м.

А ў 2018 годзе тут жа выйшла дапоўненая версія Blockadebuch («Блокадная книга»), пераклад з рускай Рупрэхта Вільнова (Ruprecht Willnow) і Хельмута Этынгера (Helmut Ettinger).

Я ведаў статус кнігі «Я з вогненнай вёскі...», ведаў, натуральна, «Иди и смотри» Клімава, ведаў выказванні Святланы Аляксіевіч пра тое, які ўплыў Адамовіч меў на яе як настаўнік і якую ролю адыграла менавіта кніга пра вогненныя вёскі. Мне здавалася важным, каб нарэшце, амаль 50 гадоў пасля арыгіналу, з’явіўся нямецкі пераклад.

У Нямеччыны пра гэтую кнігу чулі толькі спецыялісты, якія ведаюць рускі альбо англійскі пераклад. Я перакладаў з беларускага арыгіналу і напісаў тэкст пра тое, што гэта за кніга, чаму яна раней не перакладалася і пра складанасці перадаць такі тэкст на нямецкай мове.

У нямецкае выданне ўвайшлі таксама прадмова аўтараў з 1975 года, новая прадмова Ірыны Лазар’еўны Шчарбаковай, пасляслоўе славіста Ніны Вэлер (Nina Weller) і тэкст Людмілы Рублеўскай пра гісторыю напісання кнігі.

— Складанасць і ёсць тым, што мне падабаецца. Гэта якраз тое, што аніводны штучны інтэлект не здолее перакладаць. Як перадаць трасянку ў нямецкай? Як расшыфраваць старонкі альбо верш на канструяванай мове бальбута? Што рабіць з алюзіямі на тэксты, фільмы, песні ці рэаліі, пра якія нямецкі чытач ніколі не чуў? Як зрабіць з твора мастацтва ў адной мове твор мастацтва ў іншай? Заўжды здаецца, што гэта амаль немагчыма, а калі ўсё-такі атрымліваецца, гэта вялікая асалода.

— Беларусь вельмі рэдка трапляе ў тутэйшыя СМІ, у нашу свядомасць. А калі аднак трапіць, дык хутчэй за ўсё штампамі як «астатняя дыктатура Еўропы». У 2020 годзе мы пазналі Беларусь па-новаму, з новага боку: жанчыны ў белым, мірныя пратэсты, спадзеў на перамены.

Сёння лічба перакладаў беларускай літаратуры на нямецкую мову значна павялічылася ў параўнанні з пачаткам стагоддзя: Алексіевіч, Бахарэвіч, Цімафеева, Гапеева, Клінаў, Разанаў, Марціновіч, Філіпенка, Вежнавец, Морт, Строцаў, Вішнёў, а таксама Акудовіч, Шпарага — ёсць што пачытаць на нямецкай мове.

Іншае пытанне, хто пра гэта ведае і карыстаецца гэтай магчымасцю. Пра Купалу, Коласа ці Караткевіча тут чулі выключна спецыялісты-славісты. Але сітуацыю пакрысе змяняюць ініцыятывы супольнасці RAZAM, партал dekoder.org, такія фестывалі як «PRADMOVA» ў Берліне, новае пакаленне славістаў, мужныя выдаўцы Андрэас Ростэк (Andreas Rostek) з edition.fotoTAPETA альбо Ляйф Грайнус (Leif Greinus) з Voland&Quist, пісьменнікі, якія на сустрэчах з нямецкай публікай, у шматлікіх інтэрв’ю зноў і зноў спрабуюць абудзіць зацікаўленасць да беларускай літаратуры і культуры. А можа, таксама трошкі мы, перакладчыкі.

— Мая Беларусь — гэта перш за ўсё Мінск. На жаль, мне пакуль не пашанцавала пабываць у многіх гарадах і раёнах краіны.

— Можна марыць? Вельмі хочацца прысвяціць больш часу перакладу паэзіі, Алесю Разанаву, напрыклад, Віктару Жыбулю, Веры Бурлак. І хочацца далей перакладаць «сваіх» аўтараў, творы якіх я ўжо данёс да нямецкага чытача. Падтрымліваю і жадаю поспехаў таксама каляжанцы, перакладчыцы Ціне Вюншман (Tina Wünschmann) і іншым калегам, якія намагаюцца заахвоціць выдаўцоў да публікацыі беларускай літаратуры.

— Мне здаецца, што я сам усё менш разумею сваю краіну. Вынікі выбараў апошнім часам мяне вельмі хвалююць.

Магу параіць кнігі аўтаркі Інэс Гайпель (Ines Geipel), але баюся, што няма перакладаў. Толькі ў альманаху pARTisanka (35) выйшла ейная размова з перакладчыцай Ірынай Герасімовіч «Рэвалюцыя — гэта працяглы стан».