Аўтару беларускага „Буквара” – 85

Пісьменнік і перакладчык, крытык і паэт, вучоны і асветнік-педагог, заслужаны работнік культуры Беларусі Анатоль Клышка больш за паўстагоддзя плённа працуе на ніве нацыянальнага адраджэння, верна служыць беларускай культуры, роднаму слову. 16 красавіка Анатолю Канстанцінавічу споўнілася 85 гадоў з дня нараджэння.

Шмат гадоў вучоны аддаў на распрацоўку тэорыі навучання грамаце. Шырокую вядомасць атрымаў ягоны беларускі „Буквар”. Першае выданне падручніка з’явілася на свет ажно ў 1969 годзе. Буквар шматразова перавыдаваўся.

Некалькі пытанняў юбіляру-букварысту карэспандэнт Радыё Рацыі задаў напярэдадні юбілею.

РР: Спадар Анатоль, дзякуй вялікі за тое, што пагадзіліся пагутарыць са мной пра наш беларускі „Буквар”. Дый не толькі пра наш… Таму адразу напрошваецца пытанне: калі ж у Беларусі з’явіўся першы буквар?

Анатоль Клышка: Мне прыемна весці гаворку пра першы школьны падручнік, бо сама сённяшняя назва гэтай кнігі – „Буквар” нарадзілася ў Беларусі. У 1618 годзе ў друкарні Святадухава брацтва ў нашым горадзе Іўі была выдадзена кніга пад назваю „Букварь языка славенска”. У 1631 годзе вядомы выдавец Спірыдон Собаль падтрымаў гэтую назву сваёю кнігаю, выдадзенай у Куцейне. Так і пайшло гэтае слова – у рускую мову, ва ўкраінскую, балгарскую, серба-харвацкую… Праўда, у Беларусі пазней выкарыстоўвалі слова „лементар” ад лацінскага „элементарыус” – пачатковы. А згаданае слова, у сваю чаргу паходзіць ад пачатковых літар другога раду лацінскага алфавіта LMN. Якраз з гэтых літар і пачыналі ў старажытнасці навучанне грамаце.

РР: Дык іўеўская кніга і ёсць першы беларускі буквар?

Анатоль Клышка: Ды не. Першыя нашы буквары – гэта і самшытавы грабеньчык з кірыліцкімі літарамі на ім, які зберагаецца ў Берасцейскім музеі. І скарынаўскі пераклад „Псалтыры”, па якой у тыя часы навучаліся грамаце. Побач з вялікімі каляровымі літарамі ў пачатку раздзелаў Скарына змясціў малюнкі прадметаў, назвы якіх пачыналіся з гэтых літар, – прынцып, які выкарыстоўваецца і ў наш час… Увогуле, з 1590-га да 1653-га ў Беларусі выйшла 16 элементарных падручнікаў – болей за палавіну ўсіх выданняў на Усходнеславянскіх землях. РР: Тут нельга абыйсці бокам і Сімяона Полацкага. Так? Анатоль Клышка: Вядома ж, „Буквар” Сімяона Полацкага, па якім сам аўтар вучыў дзяцей рускага цара. У тым ліку кіраваў навучаннем і маленькага Пятра Першага…

РР: Нельга не згадаць і Цётку, Максіма Багдановіча…

Анатоль Клышка: Сапраўды, „Беларускі лементар” Цёткі (1906 г.) адыграў вялікую ролю ў развіцці беларускай школы. А 1911 год. У туберкулёзнай гарачцы, пры штодзённай 38-градуснай тэмпературы, Максім Багдановіч задумвае каляровы „Буквар”. Неажыццёўленая мара вялікага паэта, якая рэалізуецца толькі ў нашы пасляваенныя гады! А „Буквар” для дарослых: БССР першая сярод саюзных рэспублік ліквідавала непісьменнасць…

РР: Спадар Анатоль, а што Вас натхніла на напісанне беларускага „Буквара”?

Анатоль Клышка: Я з’яўляюся бацькам траіх дзяцей. І, як заўсёды – падрастаюць дзеці, міжволі робішся настаўнікам, вучыш іх чытаць, лічыць. А да паступлення ва ўніверсітэт я вучыўся ў Наваградскім педвучылішчы, дзе грунтоўна выкладалася методыка навучання грамаце. У тыя пасляваенныя гады ў Наваградку сабраліся моцныя выкладчыцкія кадры. Некаторыя з нашых настаўнікаў у даваенныя гады вучыліся ў славутым Белпедтэхнікуме, адкуль выйшла нямала пісьменнікаў. Але ў часе вайны некаторыя з гэтых выкладчыкаў апынуліся пад акупацыяй. І ў суровыя берыеўскія гады разгарнення ў Менску ім не было, хоць асобныя з іх мелі ўжо напісаныя дысертацыі. Але не да абароны было: бо знаходзіліся пад акупацыяй. У Наваградку ў той час былі школа для глуханямых і школа для сляпых дзяцей. І мы, навучэнцы, таксама некалькі разоў наведвалі гэтыя школы ў часе пасіўнай педпрактыкі. І на здзіўленне ўражвала нас, як дзіця, якое не чуе, вучылі размаўляць. Пасля мне добра гэта спатрэбілася пры роздуме-аналізе розных метадаў навучання грамаце, бо ўзаемадзеянне зрокавага, слыхавога, моварухальнага аналізатараў у працэсе чытання і пісьма вельмі і вельмі складанае. Калі ў 1968 годзе Міністэрства асветы аб’явіла конкурс на новы „Буквар”, я працаваў у нашым старэйшым часопісе „Полымя”, галоўным рэдактарам якога быў Максім Танк. Неяк, вярнуўшыся з пасяджэнняў Генеральнай Асамблеі ААН, ён сказаў, што дзяржаўным народам прызнаецца народ, які мае свае герб, гімн, сцяг, „Буквар”, „Энцыклапедыю”, каляндар. Мяне здзівіла такое прызнанне значэння „Буквара”. А да ўсяго „Буквар” Надзеі Сіўко, па якім займаліся трое маіх дзяцей, мне апрыкраў – ненатуральная, калькаваная мова, нудотныя тэксты…

РР: І Вы тады ўзяліся за напісанне свайго „Буквара”?…

Анатоль Клышка: Так. І я ўзяўся за напісанне свайго „Буквара” і… перамог. А з 1968 года мой „Буквар” штогод выходзіў, дапрацоўваючыся, перапрацоўваючыся ад выдання да выдання аж да 2010 года. Цяпер выдаецца раз у некалькі гадоў, як і іншыя падручнікі, хоць па ім штогод вучацца дзеці.

РР: Спадар Анатоль, ці шмат Вы мелі клопатаў пры напісанні свайго „Буквара”?

Анатоль Клышка: Найпершы клопат быў – гэта тэксты. У „Букварах” пачатку ХХ стагоддзя яны з’яўляліся ў пасля букварны перыяд, калі пройдзены ўсе літары, засвоены розныя тыпы складоў. А так – слупкі слоў ды асобныя, не звязаныя між сабою сказы. Памятаю, неяк я, шасцігодак, захацеў паказаць хатнім, што ўжо ўмею хутка чытаць ўголас. У „Буквары” стаялі сказы: „У Данілы – барада. На дубе – жалуды”. І я гучна затараторыў: „У Данілы барада на дубе…”. А далей паветра не хапіла, і я змоўк пад агульны смех родных людзей… Вельмі цяжка даць якасны і зразумелы тэкст, калі пройдзена ўсяго некалькі літар. Мажлівасцей мала, а патрабаванняў шмат. Скажам, прыдумай тэкст ды яшчэ з выхаваўчым ухілам. І каб словы былі не даўжэйшыя, чым двухскладовыя і з адкрытымі складамі (зычны + галосны). А ў цябе чатыры зычныя літара (м, н, ш, х) і дзве галосныя (а, ы). Памятаецца, б’юся я над тэкстам, ніяк не выходзіць. І вось раптам нешта атрымліваецца: „Мама, мама! Наша Маша на шашы. На шашы машыны… Ах, ах!”. Я ўсцешаны, і ўяўляецца малюнак да гэтага – хлопчык, устрывожаны за сваю сястрычку, бяжыць да мамы. І настаўнік можа правесці гутарку з вучнямі, як паводзіць сябе пры дарозе… Якая мне радасць!

РР: Я так зразумеў, спадар Анатоль, Вы вельмі хацелі, каб Ваш „Буквар” значна адрозніваўся ад ранейшых беларускіх „Буквароў” і „Буквароў” іншых краін?

Анатоль Клышка: „Буквар” – першае свядомае далучэнне дзіцяці да роднай мовы. І мне хацелася, каб яно палюбіла родную мову. Каб „Буквар” быў займальнай кніжкай для чытання, каб у ім былі вартасныя тэксты, якія маглі б вытрымаць шматразовае чытанне іх на ўроках…

РР: Таму Вам з беларускім „Букваром” вельмі пашанцавала…

Анатоль Клышка: Так. Неўзабаве пасля выхаду „Буквара” на Выставе дасягненняў народнай гаспадаркі СССР мой беларускі „Буквар” атрымаў срэбны медаль акурат за тэксты. Украінскія калегі нават пазычылі некалькі для свайго „Буквара” і прыслалі мне з удзячнасцю свой „Буквар”. Для мяне гэта было радасна і прыемна. Пасля быў і залаты медаль на Лейпцыгскай міжнароднай кніжнай выставе і іншыя ўзнагароды…

Сяргей Чыгрын, Беларускае Радыё Рацыя