“Не магу жыць без крыл”, або дванаццаць абзацаў з майго жыцця

З Днём народзінаў мне пашчасціла. Нарадзіўся я акурат у адзін дзень, ці дакладней, у адну ноч з Госпадам– Богам, 7 студзеня1963 года. Праўда, не ўстайні, а ў роднай хаце, якая на той час прытуліла яшчэу адну божую істоту – маленькае цялятка. Бо ў шчодры калядны вечар ацялілася карміліца, як мая бабуля Таццяна Канстанцінаўна Акуліна, заўсёды з любоўю называла нашу карову Лыску. А здарылася гэта знамянальная ў маім жыцці падзея ў вёсцы Вялікія Нямкі, што прыгожа прымасцілася на правым, крутаярым беразе Бесядзі на старажытнай Веткаўскай зямлі. Адразу ж агаваруся, што ніякага дачынення да веткаўскіх старавераў я не маю. Хрышчаны быў праваслаўным святаром, які жыў на нашай Старасельскай вуліцы і спраўляў усе хрысціянскія абрады ў сваёй хаце, бо Нямкоўскую Пакроўскую царкву, якая была збудаваная яшчэ ў 1876 годзе спалілі падчас кастрычніцкай смуты ў 1917 годзе. Спалілі мясцовыя камуністы, адзін з якіх, праз 60 гадоў пасля свайго варварскага ўчынку выпадкова, ці не зусім, згарэў сам... Колючы вепручка, ён захацеў даліць вадою чыгун з бульбай , які стаяў у печы, а ў вядры аказаўся бензін, падрыхтаваны для смалення… Вось і не вер пасля гэтага ў Божы промысел…

Памятаю сябе з тых часоў, калі любіў, яшчэ нават не ўмеўшы хадзіць, падпаўзці да дзеда Цімоха (мужа бабулінай сястры) і пагушкацца на ягонай назе. Запомніўся яшчэ адзін “яркі” эпізод з маленства. Дакладней, наадварот. Бо электрычнасць у Вялікія Нямкі яшчэ не правялі. Хату ж па вечарох асвятляла звычайная газніца. Амаль такая ж, як у Багдановічаўскім вершы. Памятаеце? “Ноч. Газніца гарыць-чырванее. І гарбата, астыўшы стаіць…” Што да праўды, дык гарбаты ў сапраўдным сэнсе мы тады й не ведалі. Заміж яе мы пілі, або кампот з “крышанямі”(сушанымі яблыкамі), або кіпень, запараны маладымі вішнёвымі галінкамі… А крыху пазней, ужо на другім годзе майго жыцця, калі ўзімку, перавязаны, як франзузскі жаўнер падчас адступлення з Масквы, у шарсцяную бабуліну хусту, я падышоў на небяспечную адлегласць да каровы Лыскі, а тая, відаць, зблытаўшы мяне з сабачанём, убрыкнула задняй нагой так, што я ажыццявіў першы ў сваім жыцці міжпадворкавы пералёт. Дзякуй Богу, што зімы ў маім маленстве былі па-мележаўску -- завейна-снежныя, і таму маё прызямленне аказалася даволі мяккім… З “эратычных” згадак маленства запомнілася хаджэнне ў лазню, як у нас казалі, з “бабамі”, гэта значыць, у жаночы заход. Праўда, акрамя страшэнна гарачай вады, у якой мяне заўсёды мыла, пасадзіўшы ў таз, сваімі парэпанымі ( або, як Сыс Толя казаў “фрэскавымі”) ад працы далонямі мама і ўедліва-горкага гаспадарчага мыла, якое штораз трапляла ў вочы, я нічога больш не запоўніў… А з двух гадоў мяне залічылі ў дарослыя, і я стаў наведваць лазню разам з мужчынамі. Дарэчы, мыццё ў лазні для нас нямкоўцаў – своеасаблівы рытуал, штосуботняе свята душы. Менавіта душы, а не цела. Бо, як казаў наш сусед, заядлы лазеншчык, дзед Маркун: “Ото ж, душа. Яна і чарку прыгубіць любіць . Яна і шкварку прыгалубіць... А прыйдзе субота – ёй у лазню ахвота!..”

Маё маленства, самая шчаслівая і бесклапотная пара ў жыцці кожнага чалавека, было азмрочана дзвюма сумнымі падзеямі. Спачатку, калі мне было ўсяго шэсць гадоў, развяліся мае бацькі Лявон і Марыя. Я не памыліўся, напраўду Лявон, або, як яго звалі аднавяскоўцы – Грыцаў Лёнька (Грыцавы – наша вулічная мянушка, якая захавалася ад прапрадзеда Грыца). Аляксандравічам я стаў, дзякуючы памылцы сельсавецкага работніка, які ў бацькоўскім пасведчанні аб нараджэнні заміж Леанід напісаў Аляксандр. Амаль што Багушэвіцкая гісторыя з Аляндаркам атрымалася… А праз паўтары гады (у 1971 годзе) пры трагічных абставінах загінуў бацька – у дарожна-транспартным здарэнні. Яму было ўсяго трыццаць тры гады. Як потым я напісаў у адным са сваіх нідзе неапублікаваных вершаў: “А ў трыццаць тры -- паміраюць Хрысты, мой бацька памёр у столькі”… Божа мілы, якім прыгожым і таленавітым быў мой тата! Яшчэ ў вайну, у пяцігадовым узросце ён навучыўся граць на гармоніку, ды так віртуозна, што да яго, дванаццацігадовага падшыванца, на гранне вяселля станавіліся ў чаргу ўсе навакольныя вёскі. Пасля ён закончыў Веткаўскую музычную вучэльню па класе баяна і працаваў у саўгасе загадчыкам клуба і арганізатарам культурна-масавага жыцця вёскі. А як ён любіў маму! Ды яшчэ больш ён любіў музыку… Нідзе і ніколі я не бачыў, каб так, як мой тата, яшчэ нехта іграў… Ён сядаў на канапу, заплюшчваў вочы і, паклаўшы голаў на плячо баяна, пачынаў іграць. Мог іграць так гадзіну, дзве, тры запар, быццам хацеў пачуць не проста музыку, а самую яе душу, схаваную ў грудзях баяна…

“Мая Муза – даярка на ферме” – вершаваны радок Міколы Купрэева, нібыта напісаны пра маю маму. Яна магла запраста стаць Музай нашага паэта-пілігрыма, бязногага палескага бусла… Бо, па-першае, была вельмі прыгожая і, не проста вельмі, а страшна прыгожая. Яна жыла зводдаль ад вёскі, на зарэчным хутары з пасекай , і калі вечарам ішла, прапахлая мёдам, са свайго пчалінага рая на “пятачок” у Нямковічы (старажытны назоў Вялікіх Нямкоў), хлопцы між сабой перашэптваліся: -- Глянь, глянь, Царыца ідзе… Вось так, ні больш, ні менш – Царыца… Але адукацыі ў Яе Вялікасці было толькі два класы… Я пытаўся ў маці пасля: -- Чаму толькі два? (Бацька закончыў семігодку). На што, яна заўсёды адказвала: “Бабуля твая зусім чытаць не ўмела. А з мяне і двух класаў хапіла, бо некалі вучыцца было. Трэба было працаваць”… Вось чаму, як і гераіня верша Міколы Купрэева, мама ўсё жыццё прапрацавала даяркай на ферме. Што да праўды, працавала добра. Нават Ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга за сваю працу ад савецкай улады займела. Толькі не займела сямейнага шчасця, ды доўгага жыццёвага веку. У пяцьдзясят гадоў мамы не стала… І, як запозненае пакаянне, напішыцца верш “Авэ, Марыя”, прысвечаны памяці мамы:

Час прыйшоў за грахі вініцца...
Памяць паліць гады на тло.
Ды часцей стала мама сніцца --
не сама, а яе Святло.

Мне на гэта Святло маліцца --
покуль будзе мой шлях відзён...
-- Мама, імя тваё свяціцца --
хай ад сёння -- да скону дзён.

Гэта ж ты мяне нарадзіла.
Што змагла -- то ў жыцці дала...
Ты і ёсць для мяне Радзіма.
Не прывыкну казаць -- была.

Шкада, што гэты верш мама не прачытала пры жыцці. Бо з дня разрыву паміж бацькамі ў маёй дзіцячай душы пасялілася крыўда на маці. Я лічыў, што гэта яна вінаватая ў заўчаснай смерці бацькі… І калі маці, прыехаўшы з Гомеля, дзе жыла пасля разводу з бацькам, захацела забраць мяне да сябе, я катэгарычна (у свае восем гадоў) адмовіўся. Застаўся на выхаванні ў бабулі Таццяны. Бабуля ж выхоўвала мяне досыць строга. Часам магла паўшчуваць не толькі словам, а і матузамі ад хвартуха, а здаралася і лазінавым дубцом. За што я цяпер ёй бязмежна ўдзячны. Бо неаднойчы мог, як у нас у Нямках кажуць, страціцца -- ці то падчас вясновага крыгаходу, калі перабягаў Бесядзь па плывучым крохкім лёдзе, ці, заклаўшыся на пяць рублёў з аднакласнікам, залез на ўроку працы на трыццацімятровы комін школьнай качагаркі…

А яшчэ за тое, што яна мяне навучыла шанаваць працу і людзей. Каб пракарміць Лыску, ужо з 12 гадоў разам з бабуляй я хадзіў улетку “касіць на працэнты”. Гэта значыць -- у найміты да саўгаса. Бо, каб атрымаць тых жа дзесяць сотак атавы на перазіміны для Лыскі, нам з бабуляй трэба было скасіць, высушыць і завезці на саўгасную ферму цэлы гектар сенакосу. Хто выкошваў за дзень хоць бы сорак сотак, той мяне зразумее, што гэта была за праца… Касіў я “сяміручкай”, пакідаючы за сабой мятровы пракос. Стараўся – колькі мог, бо самай вялікай пахвалой для мяне тады былі словы дарослых касцоў: “Малайчына, хлапец ! Добра косіць. Пад самы корань…” А яшчэ былі бульбяныя соткі (узары, прапалі, палі атрутай ад каларадскіх жукоў, пасля скапай, прывязі з поля дадому, закапай у капец), а потым узарві ў пуні гной (пагрузі на тачку, вывезі ў гарод, раструсі…), напілуй і накалі дроў і г.д . І так дзень за днём, год за годам да самай... Смерць бабулі была пакутнай. Аплакаўшы мужа, які загінуў на фронце ў 1944-м, а потым двух дарослых дзяцей (дачку і сына), падарваўшы здароўе ў галодныя пасляваенныя гады, яна не здалела перажыць Чарнобыль. У верасні 1986 года (у сямідзесяцігадовым узросце) бабуля перанесла інсульт, які прыкаваў яе да ложка ажно на цэлых пяць гадоў…

Сваё паэтычнае прызнанне, хай сабе і ў межах роднай вёскі, я атрымаў у дванаццаць гадоў, калі газета “Зорька” надрукавала мой верш “Радзіма”, напісаны па-руску. Пад вершам змясцілі хатні адрас аўтара, і цягам месяца я атрымаў больш за трыста лістоў з усіх куткоў былога Савецкага Саюза, у тым ліку, з Чэхіі, Балгарыі і ГДР. Тады ж у мяне з’явілася і першая пашанотная мянушка – Паэт. Настаўнік роднай мовы і літаратуры Пятро Паўлавіч Раманаў, даведаўшыся пра гэта, аднойчы паклікаў мяне да сябе ў кабінет і прапанаваў для чытання некалькі кніг беларускіх аўтараў: Максіма Танка, Пімена Панчанку і Максіма Багдановіча. Чамусьці вершы Максіма-кніжніка мяне ўразілі больш за ўсіх. А даведаўшыся, які жыццёвы шлях прайшоў паэт, у свае чатырнаццаць гадоў я пакляўся больш ніколі не пісаць на чужой мове… І ўжо ў 1979 годзе ў часопісе “Бярозка” надрукаваў свой першы верш на беларускай мове “Бесядзь”. Я нават стаў пераможцам літаратурнага конкурсу “Я табе, Беларусь, шчыра песню пяю!”, і ў якасці ўзнагароды ад рэдакцыі часопіса атрымаў некалькі кніг з аўтарскімі аўтографамі. І па сёння ў хатняй бібліятэцы я захоўваю адну з іх – паэтычны зборнік Юрася Свіркі “Паўшар’е блакіту” з лаканічным подпісам: “Дарагі Эдзя, шчыра жадаю поспехаў у творчасці…”

Атрымаўшы блаславенне Юрася Мікалаевіча Свіркі, я для сябе іншай дарогі ў жыцці, акрамя як у паэзіію, ужо не бачыў. Нягледзячы на тое, што бабуля, як магла, схіляла мяне да такой запатрабаванай на вёсцы прафесіі, як трактарыст, я цвёрда вырашыў паступаць у Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт. Але гэта было пасля сканчэння дзясятага класа… А ўвесь дзясяты клас я пражыў на аблоках… першага кахання, надкусіўшы грахоўны яблык першага пацалунку і перажыўшы трагедыю першай у жыцці здрады… Але сёння аб гэтым не шкадую, бо, насамрэч, калі б не было ў маім жыцці гэтай шэкспіраўскай фабулы, то не нарадзілася б пазней адна з самых любімых мною песень – “Жоўтая вяргіня”. Жоўтая вяргіня расцвіла ў маёй душы з болю аб страчаным каханні…

Разрыў з каханай адбыўся проста на выпускным балі. Таму тым жа ранкам, нават не паспаўшы, я першым рэйсам аўтобуса накіраваўся ў Гомель, каб здаць дакументы для паступлення на гісторыка-філалагічны факультэт. Аддзяленне выбраў, не вагаючыся, – беларуска-рускае. І “аканфузіўся” адразу ж на першым іспыце. Справа ў тым, што, каб апраўдаць высокае званне паэта, якое за мной замацавалася з дванаццаці гадоў, сачыненне па беларускай літаратуры я вырашыў напісаць у вершах… Гэта была ваенна-патрыятычная паэма “Сэрца маці”. Але за свае “высока-патрыятычныя” намеры я атрымаў ледзь не самы нізкі ацэначны бал – тройку. Дзякуй Богу, хапіла розуму рускае сачыненне напісаць на чацвёрку, а гісторыю СССР і беларускую мову здаць на пяцёркі. Так збылася мара… абітурыента – я стаў студэнтам.

Студэнцкія гады – гэта жыццё ў жыцці. І яго нельга пераказаць у адным абзацы. Таму заштрыхую толькі самыя важныя эпізоды. Яшчэ на падрыхтоўчых курсах я пазнаёміўся з Алесем Бяляцкім, ці, як мы яго любоўна тады называлі, -- Белым. Алесь стаў самым блізкім маім сябрам. Сябрам – на ўсё астатняе жыццё… Пазней, у першы ж дзень заняткаў да нас першакурснікаў проста пасярод пары ў аўдыторыю прасунуў галаву Анатоль Сыс і, не звяртаючы ўвагі на лектара, гучна запытаўся: “Паэты ёсць? -- Ёсць! -- не стрымаўся самы тэмпераментны і шабутны сярод нас, Анатолеў зямляк і цёзка, Сяржук Сыс. Праў – да -- а? – у расцяжку з іранічнай інтанацыяй выгукнуў Анатоль. На што ўся аўдыторыя, пераважна дзявочая, узарвалася нястрымным маладым смехам. А Толя, як сапраўдны артыст, вытрымаўшы паўзу, сказаў: -- Ну, тады прыходзьце сёння на паседжанне “Крынічкі”… Так Анатоль Сыс увайшоў у маё жыццё, каб застацца там назаўсёды… Ён стаў нашым літаратурным кумірам, а да мяне, даведаўшыся аб тым, што я бязбацькавіч, наогул ставіўся, як да сына. Неаднойчы плаціў за мой абед у студэнцкай сталоўцы, заводзіў да старшакурсніц на бліны… І вельмі часта так і называў --“сынок”. Мы бралі з Анатоля прыклад ва ўсім: у паэзіі, у паводзінах, у манеры апранацца і таньчыць, і нават у манеры чытаць вершы… Але Анатоль Сыс – гэта тэма цэлага рамана, бо ён – не проста Сыс, ён -- Ісыс (як ён сам сябе называў) беларускай паэзіі, прабач, Гопадзі яго грэшную душу…

А я… А я толькі вучыўся быць паэтам. Хаця нешта і ў мяне атрымоўвалася. Памятаю, як на адным з паседжанняў “Крынічкі”, якую вёў Віктар Ярац, я прачытаў верш з радком “ Сонца ў хмары язём нырае…”Адразу пасля паседжання Анатоль папрасіў падарыць яму гэты радок. “ Я з яго верш добры напішу, а ў цябе ён проста прападзе…” Я пашкадаваў радка. А цяпер шкадую, што пашкадаваў. Бо Анатоль умеў, адштурхнуўшыся ад чыйгосьці радка, напісаць сапраўдны паэтычны шэдэўр. А ў мяне гэты радок сапраўды прапаў… Памятаю таксама, як напісаў сваю першую песню зімой 1980 года. Яна так і называлася “Памятаю, як ты…”. Дарэчы, гэтую песню прылюдна раскрытыкаваў, пачуўшы ў адной з перадач Гомельскага тэлебачання, Сяргей Дубавец. І я, з душой чыстай, як вада ў святых нямкоўскіх крыніцах, даў сабе зарок больш ніколі яе не выконваць… Але з таго часу прайшло 33 гады, і, дзякуй Богу, які мяне прасвятліў, я скінуў з сябе зарок, і свой новы кампакт-дыск пад назовам “Не магу жыць без крыл” пачаў з гэтай песні. Бо менавіта яна калісьці якраз і падарыла мне гэтыя крылы… Божа! Якімі маладымі, якімі апантанымі і няўрымслівымі мы былі! Як акрылена жылі і тварылі для Беларусі. Ці гэта быў першы на Беларусі рок-гурт “Баскі”( заснаваны ў 1981 годзе), ці гэта былі археалагічныя раскопкі ў Мірскім замку, дзе мы працавалі разам з Алесем Бяляцкім, ці вандроўкі ў Нясвіж, Наваградак, Ішкалдзь, Вішнева ў пошуках, як нам тады здавалася, страчанай гістарычнай спадчыны, а, насамрэч, у пошуках саміх сябе… З 1982 года, пасля наведвання магілы Максіма Багдановіча, мы адзін адному ўрачыста пакляліся нідзе і ніколі не размаўляць па-расейску. Менавіта тады і напісаліся вершаваныя радкі, якія сталі маім жыццёвым і творчым крэда: “ Помні гэтыя словы: Радзіма, Народ, Мова!”

І я ніколі пра іх не забываўся. І тады, калі настаўнічаў у Дуброўскай васьмігодцы, і за мной стала замацавалася новая мянушка “нацыяналіст”. А гэта, кажучы словамі крымінальнага кодэкса, цягнула на адпаведны артыкул. Артыкула я не атрымаў, а вось пільную апеку галоўнага кэдэбіста Рэчыцкага раёна займеў, як і пазнейшую ганаровую прапанову, бо “не кожнаму такі давер” аб “творчым” супрацоўніцтве. Я падзякаваў за давер, але катэгарычна адмовіўся, спаслаўшыся на недахоп таленту ў такога рода “творчасці”… А потым была вучоба ў аспірантуры НАН Беларусі. Уваход у аб’яднанне “Тутэйшыя”. Пераезд у 1990 годзе ў Мінск. Праца ў “Беларускай хатцы” цягам 11 гадоў. Прыём у 1992 годзе ў сябры СБП з рэкамендацый Анатоля Грачанікава і Раісы Баравіковай. Праца ў часопісах “Перашацвет” і “Полымя”. Зыход у “дзеяслоўную” невядомасць. Пасада намесніка Старшыні Саюза беларускіх пісьменнікаў. Пасада – без аклада, пасада – без прынадаў. Бо ні кніг па-за выдавецкай чаргой, ні Дзяржаўных прэмій па кіраўнічым ліміце, ні замежных камандзіровак , як было ў ранейшыя часы, нічога, якрамя згубленага для ўласнай творчасці часу, мне і маім сябрам–калегам не свяціла… Хаця свяціла… нечаканае знаёмства з супрацоўнікамі АБЭПа, дзякуючы даносу аднаго з “пісьменнікаў-праўдалюбцаў”…У 1991 годзе, называючы свайго другога сына імем Верас, я і падумаць не мог, што праз васямнаццаць гадоў у мяне з’явіцца трэцяе дзіця – часопіс “Верасень”, які вярнуў у маю душу веру ў людзей і непахісную веру ў “залацісты ясны дзень” для роднай Беларусі.

1 снежня 2012 г.

Эдуард Акулін