Нацыянальная мова ў дасьледаваньнях беларускага эміграцыйнага асяродка ў Каўнасе

Сярод моўных і мовазнаўчых праблемаў, а таксама тых пытаньняў, якія шчыльна зьвязаныя зь гісторыяй народу і ягонай мовай, варта назваць такія тэмы, як: найменьні й гісторыя розных плямёнаў, уласныя асабовыя й геаграфічныя ці астранамічныя назовы, суадносіны паміж мовай і народам, прысутнасьць беларускае мовы ў розных установах Беларусі, прычыны заняпаду беларускае мовы.

Разглядаліся розныя помнікі беларускага пісьменства, разьвіцьцё друкарскай справы на беларускіх землях, прычыны нішчэньня кніг. Аўтары “Крывіча” сачылі за выдавецкімі справамі. Зьмяшчалі ў “Крывічы” рэцэнзіі розных твораў, інфармацыю пра іх пераклады. У рубрыцы Кнігапіс і Крытыка паведамлялі сваіх чытачоў пра розныя кнігі й часопісы, якія выходзілі ня толькі ў Беларусі, але таксама і ў суседніх дзяржавах. Увагі заслугоўвае інфармацыя пра лексыкаграфічную працу. Дарэчы, у “Крывічы” апрача зьвестак пра розныя слоўнікі, якія паяўляліся ў той час, зьмяшчаліся й матэрыялы да слоўнікаў, сабраныя й апрацаваныя мовазнаўцамі, якія адначасова былі супрацоўнікамі гэтага часопіса.

Аўтары “Крывіча” вялікае значэньне надавалі чысьціні беларускае мовы, і таму паяўлялася шмат артыкулаў пра запазычаньні з другіх моваў. Вялікае месца адводзілася лексычнай сынаніміцы ў беларускай мове, сэмантыцы канкрэтных словаў, часам вельмі блізкіх па гучаньні, словаўтварэньню й фанэтыцы беларускае мовы.

Сярод артыкулаў, зьвязаных зь гісторыяй народу і ягонай мовай, трэба назваць публікацыі Ю. Верашчакі (псэўданім Вацлава Ластоўскага): Аб найменьнях “Гуды” – “Крывічы” – “Русь” ( “Крывіч”, № 1, Каўнас 1923, с. 17-25), А. Матача: Абшар займаны Крывічамі і крыўская колёнізація (“Крывіч”, № 10, Каўнас 1925, с. 27-36), Ю. Сулімірскага: Аб назовах “Крывія” і “Беларусь” (“Крывіч”, № 10, Каўнас 1925, с. 36-46). Разглядаюцца таксама назовы іншых плямёнаў.

Няма ніводнага народу, які б засяляў свой край сьпершапачатку, як і няма ніводнага народу, які б на працягу ўсяе свае гісторыі заўсёды насіў адно й тое самае імя. Найменьні народаў і дзяржаваў мяняліся пад уплывам перасяленьняў, унутраных асацыяцыяў, чужаземных заваёваў, зьмены пануючай дынастыі альбо веры, заснаваньня новага нацыянальнага цэнтра і г.п.

Усе гэтыя перамены перажывала й Беларусь, і гэтакім працэсам вытвараўся беларускі народ. Сьляды гэтага захаваліся ў назовах, якія ў дачыненьні да беларусаў выкарыстоўваюць суседзі: ліцьвіны называюць беларусаў Gudai, а латышы – Kreevu. Найменьне гуды не распрацаванае па той прычыне, што яно не захавалася ў пісаных гістарычных помніках, тым часам назову крывічы ня трэба шукаць у далёкіх крыніцах. На тэрыторыі, займанай калісь крывічамі, а цяпер іхнымі нашчадкамі беларусамі, слова крывіч ужываецца ў штодзённым жыцьці й азначае блізкіх па крыві, родных. Цікава заўважыць, што гэтунамі, гегунамі, гецікамі беларусаў называюць вялікарусы, адзначаючы такім чынам адменную вымову беларусамі слова гэты – адзначае Ю. Верашчака. Найменьне Русь – не славянскага паходжаньня. Прынесена яно норманамі ў ІХ ст. Ягонае пашырэньне між славянскіх плямёнаў адбывалася шляхам пашырэньня хрысьціянства.

А. Матач на падставе назоваў мясцовасьцяў з коранем крыў вызначыў тэрыторыю крывічоў паміж вытокамі рэк Дзьвіны, Дняпра, Волгі ды паўднёвай часткай Азёрнага Краю.

На старонках “Крывіча” вызначаліся назовы іншых плямёнаў. У артыкуле Што трэба разумець пад найменьнямі – “Паляне”, “Дрыгвічы”, “Дрэўляне” чытаем:

“З паміж плямён вылічаных ў Повесьці Временных лет, Лаўрэнціеўскага сьпіску (Паляне, Дрэўляне, Ноўгородцы, Палачане, Дрэговічы, Север, Бужане, Велыняне, Крывічы, Вяцічы, Радзімічы, Хорваты, Дулебы, Улічы і Тіверцы), толькі назовы – Крывічы, Вяцічы, Радзімічы, Хорваты, Дулебы можна назваць племяннымі, рэшта: Паляне, Дрэўляне, Палачане, Бужане – назовы топографічныя; Ноўгородцы, Велыняне, Улічы, Тіверцы – назовы ад галоўнага гораду; Север – назова азначаючая геаграфічнае палажэньня краю, ці групы насяленьня ў стасунку да другой, палуднёвай групы.” (Што трэба разумець пад найменьнямі - Паляне, Дрыгвічы, Дрэўляне, “Крывіч”, № 3, Каўнас 1923, с. 53)

Апрача назоваў плямёнаў і народаў, на старонках “Крывіча” разглядаліся найменьні рэк – Нёмана, Нямігі, Дняпра (Нёман і Няміга, “Крывіч”, № 9, Каўнас 1925, с. 99) і назовы найважнейшых сьвятаў крывічоў – красьнік, Вялікдзень, Купальле, Каляды й Дзяды (Пагашчанін - псэўданім Вацлава Ластоўскага, Крывічанскія Дзяды, “Крывіч”, № 12, Каўнас 1927, с. 66-69).

У 6 нумары часопіса “Крывіч” зьмешчаны артыкул Власта (псэўданім Вацлава Ластоўскага) пра беларускія імёны. Загаловак артыкула – Крыўска-Беларускі іменьнік (Каўнас 1923, с. 34-43). Паведамляецца ў ім пра зьмены гучаньня імёнаў пры пераходзе з аднаго ўзросту ў іншы. Дзеля прыкладу: малы хлопчык Петрык, падрастаючы, атрымліваў імя Пятрук, становячыся кавалерам, пачынаў называцца Петрусём, пасьля жаніцьбы пераўтвараўся ў Пятра, а пастарэўшы й ажаніўшы сваіх дзяцей – у Петраша. Аднак гэтае багацьце беларускае мовы паддалося нівэлюючаму чужому ўплыву. Першымі прыкметамі зьменаў сталася ўжываньне жаночых канчаткаў у мужчынскіх дэмінутыўных імёнах, як Янка, Генька, Стаська. Гістарычная літаратура паказвае нам, – заўважае Власт – што раней гэтакіх жаночых формаў у мужчынскіх імёнах не ўжывалі. Там маем формы Янусь, Генюсь, Стасік альбо Янцісь, Генцісь. Часта выкарыстоўваліся таксама формы мужчынскіх імёнаў з націскным канчаткам -о: Янко, Станько, Грынько. У згаданым артыкуле Власт прывёў усе формы для 219 беларускіх мужчынскіх і жаночых імёнаў.

Праблемы гісторыі мовы закраналіся ў артыкулах, прысьвечаных суадносінам паміж мовай, народам і расай (А. Чыжыловіч, Мова, народ, раса, “Крывіч”, № 4, Каўнас 1923, с. 31-34), паміж літаратурнай мовай і дыялектамі (Аргус, Мова ці дыялект, народ ці племя?, “Крывіч”, № 5, Каўнас 1923, с. 45-48). Адным з самых важных прызнакаў, які аддзяляе паняцьці мовы й дыялекту, зьяўляецца існаваньне выдатных літаратурных помнікаў. Дзеля падняцьця дыялекту на ўзровень мовы неабходная й нацыянальная тоеснасьць жыхарства, якое карыстаецца гэтым дыялектам і якое супрацьстаўляе сябе іншым народам. Трэба таксама, каб гэтае насельніцтва пражывала кампактна на дастаткова вялікай тэрыторыі (Аргус, тамсама, с. 46-47).

Pholologus адзначае, што гутарка не зьяўляецца малодшым, але старэйшым братам літаратурнае мовы. Гутарка разьвіваецца разам з мовай. Яна ціхая, нязграбная, але здаровая жыхарка вёскі. “Слоўнік “гутаркі” вельмі багаты, але іншы, чым слоўнік літаратурнай мовы. У ім няма філязафічных тэрмінаў. Затое ён вельмі вялікае значэньне мае для разьвіцьця літаратурнай мовы. Як селянін корміць і поіць горад, так “гутарка” падтрымлівае істнаваньне літэратурнай мовы.” (Philologus, Мова і гутарка (дыялект), “Крывіч”, № 11, Каўнас 1926, с. 105)

   На старонках “Крывіча” зьмяшчаліся таксама палемічныя артыкулы. У 2 нумары часопіса Ластоўскі прыводзіць меркаваньні расейскіх вучоных пра беларускую мову, якія потым аспрэчвае. У артыкуле пад загалоўкам Пагляд расійскіх вучоных на беларускую мову (Л-кі (крыптонім Вацлава Ластоўскага), Пагляд расійскіх вучоных на беларускую мову, “Крывіч”, № 2, Каўнас 1923, с. 24-27) аўтар паклікаецца на працу праф. Я. Карскага Обзор звуков и форм белорусской речи, дзе цытуюцца розныя выказваньні пра беларускую мову. Адны зь іх лічылі яе дыялектам вялікарускай мовы, другія – украінскай, і толькі некаторыя прызнавалі яе самастойнай мовай. Ластоўскі адзначае, што за апошнія сто гадоў гэта вялікаруская мова прыблізілася да беларускай і формамі, і слоўнікам, а не наадварот. Прыкладам можа быць слоўнік Насовіча (каля 30 000 словаў), цалкам уключаны ў Расійскі акадэмічны слоўнік, ня кажучы ўжо аб ранейшых запазычаньнях.

    На старонках “Крывіча” паведамлялася таксама пра помнікі беларускага пісьменства: у 11 нумары гэтага часопіса знаходзіцца інфармацыя пра крывічанскія кнігазборы ХV ст. (Крывічанскія кнігазборы XV ст., “Крывіч”, № 11, Каўнас 1926, с. 112), у 5 нумары апісваюцца беларускія друкі часоў Студзеньскага паўстаньня (А. Ружанец-Ружанцоў, Беларускія друкі часоў другога паўстаньня, “Крывіч”, № 7, Каўнас 1924, с. 94), у 8 і 9 нумарох зьмешчаныя фрагмэнты Аль Кітабу, падрыхтаваныя да друку Янам Станкевічам (Адрывак з Ай Кітабу, “Крывіч”, № 8, Каўнас 1924, с. 46-50), у гэтым жа 8 нумары знаходзіцца таксама зацемка пра новую на той час знаходку – рукапіс опэры В. Дуніна-Марцінкевіча Розна Міласьць бывае (Рукапіс Дуніна-Марцінкевіча, “Крывіч”, № 8, Каўнас 1924, с. 108).

Вялікая колькасьць помнікаў беларускага пісьменства была зьнішчаная. У 7 нумары “Крывіча” зьмешчаны артыкул В. Ластоўскага пра паленьне кніг на Беларусі, якое адбывалася на працягу ХVІ, ХVІІ і ХVІІІ стагодзьдзяў і праводзілася рознымі веравызнаньнямі, а ў 8 нумары “Крывіча” тэму працягвае Алесь Смаленец, які апісвае зьнішчэньне вуніяцкіх кніг. Толькі за тры гады было спалена больш за 2000 кніг (В-ст. - крыптонім Вацлава Ластоўскага, Паленьне кніг на Беларусі, “Крывіч”, № 7, Каўнас 1924, с. 59-62; А. Смаленец, Да стацьці В-ста: “Аб паленьні кніг на Беларусі”, “Крывіч”, № 8, Каўнас 1924, с. 31-33).

Друкарская справа на беларускіх землях – гэта наступная тэма, шырока закранутая на старонках “Крывіча”. Паведамлялася пра Жыровіцкую друкарню (Г. Л., Жыровіцкая друкарня, “Крывіч”, № 5, Каўнас 1923, с. 53-54),   пра Пачайнскую друкарню (Т. О., Пачайнская друкарня, “Крывіч”, № 8, Каўнас 1924, с. 105), пра рухомыя друкарні на Беларусі й Украіне (С. Т., Рухомыя друкарні на Беларусі і Украіне, “Крывіч”, № 7, Каўнас 1924, с. 94), пра дзейнасьць такіх друкароў, як: Пятро Мсьціславец (В. Л. - крыптонім Вацлава Ластоўскага, Хто быў першы друкар у Маскве, “Крывіч”, № 5, Каўнас 1923, с. 49-50), Марцін Янкус (В. Ластоўскі, Беларускія (крыўскія) друкі ў Тыльзіце, “Крывіч”, № 11, Каўнас 1926, с. 106) і, зразумела, Францішак Скарына (В. Ластоўскі, Доктар Франціш Скарына, “Крывіч”, № 8, Каўнас 1924, с. 3-12).

Немалая ўвага адводзілася аўтарамі “Крывіча” і беларусізацыйным дзеяньням пачатку 1920-х гадоў (Камісыя беларусазнаўства, Перагляд праграмы па беларускай мове й літэратуры ў Сав. Беларусі, Беларускі культурны рух на Гомельшчыне, Сэмінарыі па беларускай літэратуры ў Бел. Дзяр. Унівэрсытэце, “Крывіч”, № 2, Каўнас 1923, с. 54-55). Адкрываліся курсы беларусазнаўства, адчыняліся новыя школы, выпрацоўваліся новыя праграмы па беларускай мове й літаратуры, праводзіліся сэмінарскія працы: дасьледавалася творчасьць беларускіх пісьменьнікаў, а таксама фальклёр – казкі, легенды, абрадавая й бытавая паэзія.

p>На старонках “Крывіча” паяўлялася падрабязная інфармацыя пра лексыкаграфічную працу беларусаў. Апрача паведамленьняў пра выдадзеныя друкам слоўнікі (Матэматычны слоўнік К. Душэўскага й В. Ластоўскага (№ 2, 1923, с. 62), Расійска-беларускі і беларуска-расійскі слоўнік геомэтрычных і трыгономэтрычных тэрмінаў К. Дуж-Душэўскага й В. Ластоўскага (№ 4, 1923, с. 56), Беларуска-расійскі слоўнік М. Байкова й С. Некрашэвіча (№ 12, 1927, с. 116-117), Віцябскі краёвы слоўнік М. І. Касьпяровіча (№ 12, 1927, с. 117-118), зьмяшчаліся таксама матэрыялы да беларускага слоўніка.

У 4 нумары “Крывіча” ў Матэрыялах да беларускага слоўніка (1923, с. 30-31) аўтарства Власта прыводзіцца этымалёгія некаторых слоў, напр. мара: “Галоўнай эмблемай нячыстай сілы ў славянаў была Марана, Морэна, Марва ад санскрыц. mri – ‘паміраю, сьмерць’, лац. mors ‘багіня сьмерці, зімы і ночы’, аднаго караня са славамі: мор, паморак ‘пошастная хвароба’, морак ‘цемень’, мары ‘насілкі для нябошчыкаў’, мара ‘нячыстая сіла, сонны кашмар, прывід’, марыць ‘мучыць’, мерат ‘чорт’, зьмерк, меркаць, зьмеркаць ‘цемень, цямнець’, мрэц, мярцьвец, мярляк ‘нябошчык’, мярэкаць ‘мала знаць, біцца ў цямнаце, з трудом распазнаваць, разумець’, марокаваць ‘хмарыцца, дуцца’, амарока ‘зацямненьне’, марочыць ‘дурыць’, мярцьвець ‘заміраць’, сморад, сьмярдзець ‘мець благі пах’, хмара ‘туча’, хомар, хомарна (на Палесьсі) ‘туман, імгла, мароз’." (тамсама, с. 30)

У гэтым жа 4 нумары “Крывіча” зьмешчаныя таксама Матэрыялы да беларускага зельніка аўтарства В. Ластоўскага (1923, с. 40-44). Гэты слоўнічак сабраны ў гадох 1911-1914, часткова на Лепельшчыне й Дзісеншчыне, а часткова ў Пружанскім павеце. Сьпіс назоваў расьлін павялічаны, дзякуючы выкарыстаньню прац М. Фэдэроўскага Lud Białoruski na Rusi Litewskiej ды І. Насовіча Словарь белорусского наречія. З працы М. Фэдэроўскага В. Ластоўскі прывёў некалькі дзясяткаў найменьняў расьлін, сабраных на Барысаўшчыне кала 1820 году, а з працы І. Насовіча – найменьні расьлін, запісаныя на Гарадзеншчыне у 1890-х гадох. Зельнік уложаны паводле лацінскай тэрміналёгіі й ахоплівае 276 назоваў расьлін.

У 7 нумары “Крывіча” зьмешчаная праца пад загалоўкам Номэнклятура беларускіх птушак (1924, с. 48-59) Назовамі птушак займалася камісія, у склад якой увайшлі: праф. Т. Іваноўскі, В. Ластоўскі і К. Дуж-Душэўскі. У працы прыводзіцца каля 200 назоваў птушак, якія найчасьцей трапляюцца на Беларусі. Усе птушкі падзеленыя на 13 груп: хіжацкія птахі – Raptatores, вераб’іныя – Passeres, стрыжавыя – Macrochires (Cypselomorphae), зязюліныя – Coccygomorphae, дзятлавыя – Pici (Scansores), галубіныя – Columbinae, курыныя – Gallinacei s Rasores, доўганогія – Grallatores s Gralla, бацяновыя – Ciconiae (Herodiones), лапаногія – Lamellirostres, доўгакрылыя – Longipennes і нырчакі – Urinatores (Impennes). Кожную групу складае некалькі сем’яў. Найбольш шматлікая група вераб’іных птахаў. Да вераб’іных належаць сем’і: варонавых – Corvidae, шпакоў – Sturnidae, сініц – Paridae, каралькоў – Regulidae, перасьмешнікаў – Laniidae, вішневак – Oriolidae, мухаловак – Muscicapidae, амялушак – Ampelidae, плісак – Motacillidae, стрынатак – Sylvidae, шылахвосьцікаў – Accentoridae, крапіўнікаў – Troglodytidae, драздоў – Turdidae, падкамёнак – Saxicolinae, папаўзьнёў – Sittidae, лазункоў – Certhiidae, ластавак – Hirundinidae, жаўрукоў – Alaudidae, падарожнікаў – Emberizidae і юркоў – Fringillidae.

У 8 нумары часопіса “Крывіч” зьмешчаныя назовы, зьвязаныя з хатай і гаспадарскім рыштункам зь Лідзкага й Горадзенскага паветаў (М. Чарнецкі, Хата, хатні і гаспадарскі рыштунак, 1924, с. 65-74). Дапаўненьні зь іншых частак Беларусі адмечаныя асобна. Лексыка вельмі багатая, напр. пры слове воз знаходзім наступныя назвы: (на Брацлаўшчыне) воз альбо калёсы; калёсы для сена – гэта драбы (на Горадзеншчыне), а так вазок, драбкі, драбчак; (на Дзісеншчыне) – для сена і наагул для возкі – панарад, калёсы. Калёсы складаюцца з чатырох колаў, дзьвюх аглабель (галабель), ад якіх да восяў ідуць атосы; атоса пятлёй, гапкай надзяецца на вось; на восі накладаюцца узлаўкі альбо падушкі (на Дзісеншчыне), у якія ўпушчаны ручкі, на якія закладаюцца драбіны; на узлаўках ляжаць дзьве жэрдкі – аберніцы; шворан зьвязвае перадок з задком; трайніла, траніла, трамка злучае задні узлавак зь пярэднім; да узлаўка прымацоўваецца развод – доўгае аглабельнае дрэўца; развод мае дзіркі, у дзірку па-за заднім узлаўкам укладаюць затычку на патрэбную даўжыню разводу (на Горадзеншчыне разворка); снасьць – воз, складзены толькі зь перадка й заду з узлаўкам і разводам (разворам); загваздка ўсаджваецца ў канцы восяў, каб не спадалі колы; люшні – адным канцом насаджваюцца на восі, а пасьля затыкаецца загваздка, другі (верхні) падтрымлівае драбіны; вітка – робіцца зь ядлоўца, лазы ці дроту, яна насаджваецца на люшню, абнімае верхнюю жэрдку драбіны й закладаецца на ручку; пярэдніца – вяроўка, зачэпленая абодвума канцамі за пярэднія канцы споду драбіны; ёю абкручваюць ‘жэрдзь’ пры ўцісканьні сена на возе – жэрдка, жэрдзь або парубень (Дзісеншчына), рубель (Дрысенскі павет). (Тамсама, с. 73)

У 11 нумары “Крывіча” прыводзіцца рачное імязоўніцтва, у асноўным зьвязанае з ракою Дзьвіной. Самае глыбокае цячэнне ракі – гэта ручво, шырокае й ціхае называецца плесам, а звужанае з хуткім цячэньнем вады акрэсьліваецца словам турэц (1926, с. 111).

У 12 нумары “Крывіча” Д. Чарняўскі прыводзіць вынікі савіх дасьледавньняў на тэму г. зв. “бабскай меры” (Д. Чарняўскі, Так званая “бабская мера”, 1927, с. 106). Мера палец раўняецца таўшчыні спаказчага пальца; корх – шырыня трох пальцаў распрастанай далоні; пяда – распрастаныя пальцы рукі – ад верху вялікага пальца пянтуха да канца сярэдняга пальца даўгача; локаць – рука ад локцявай косткі жбіцы да верху сьціснутай у кулак далоні = 36 см; наручка альбо стан – лічыцца ад канца вялікага пальца пянтуха да сярэдзіны грудзей = 108 см; сяжан заключае ў сабе шэсьць локцяў і выражае меру разьнятых раўналегла з плячамі рук = 216 см; сьцяна раўняецца тром сяжням, значыць = 648 см; пастаў раўняецца 54 локцям, значыць = 1744 см.

У 7 нумары “Крывіча” зьмешчаная таксама публікацыя М. Нікіфароўскага Напоўпрыслаўкі, напоўпрыказкі (1924, с. 13-23), у якой аўтар прыводзіць шматлікую колькасьць арыгінальных беларускіх устойлівых словазлучэньняў, тыпу: грэць шылам ваду ‘да вялікай справы рабіць малы высілак’, у сабакі вочы пазычыць ‘не стыдацца, не чырванець пасьля благога паступку’ ці просім на голы банкет, просім у голыя госьцікі ‘запросіны ў лазьню’.

Аўтары “Крывіча” вельмі асьцярожна адносіліся да ўсялякага роду запазычаньняў у беларускай мове. На старонках гэтага часопіса паявілася вялікая колькасьць публікацыяў, прысьвечаных згаданай тэме.

Ю. Верашчака (псэўданім Вацлава Ластоўскага) задумаўся над тым, хто ў каго запазычвае? (Хто ў каго запазычвае?, “Крывіч”, № 6, Каўнас 1923, с. 24-31) Разглядаючы гістарычную мінуўшчыну й польска-беларускія ўзаемаўплывы, абапёрся на працы польскіх вучоных, м. ін. Б. Хлебоўскага.

“Трэба нам прыпомніць, што ад абраньня Ягайлы на караля польскага, у Кракаве пачала функцыянаваць яго прыбочная, літоўская канцалярыя, якая пісала ўсе дакуманты па беларуску, і, што, пераходзячы ад лаціны і нямеччыны да пісаньня ў сваей мове, палякі бралі жыўцом формы дакумантаў, юрыдычныя тэрміны і сказы з беларускай мовы. Урэшце прыпомнім пераклад Статуту Вял. Кн. Літоўскага з беларускай мовы на польскую, і тое, што тэрміналёгія беларуская была ўзята да польскага перакладу жыўцом у мову польскую.

Узяўшы ўсё гэта пад увагу мы зразумеем, які аграмадны запас лексычнага беларускага і украінскага матэрьялу быў прысвомлены палякамі ў працягу, ад ХІV да ХVІІ ст. Але польскія запазычаньні на ХVІІ ст. не спыніліся. І ў ХVІІІ ст. найбольшы культурны уклад ў польскую літэратуру зрабілі людзі ўзгадаваныя ў нашым краю.

Найбольшыя захваты беларускага лексычнага матэрьялу ў польскую мову прыпадаюць на ХІХ ст., калі палякі, утраціўшы палітычную незалежнасьць і будучы разьдзелены на тры часьці, паставілі сабе сьвядома заданьне, у мэтах збліжэньня ўсіх быўшых у межах Польшчы зямель, лучыць іх на грунце адзінай літэратуры. А дзеля гэтага пастаноўлена было дасканаліць польскую мову пры помачы ‘‘провінціяналізмаў’’. Як ведама найбольшы лік польскіх пісьменьнікаў ХІХ ст. былі родам з Беларусі... (...) Хоць за 500 летняе сужывецтва і ў нашу мову увашло шмат польскіх слоў.”( Тамсама, с. 30)

Немалая была колькасьць публікацыяў на старонках “Крывіча”, у якіх крытыкавалася празьмерная колькасьць русыцызмаў у беларускай мове (Ю.В. – крыптонім Вацлава Ластоўскага), Пляновая асыміляцыя, “Крывіч”, № 8, Каўнас 1924, с. 96-100; “Савецкая Беларусь” (1 лютага № 25 (1917) – 20 лютага № 42 (1934), “Крывіч”, № 12, Каўнас 1927, с. 118), такіх як: вопыт мінулага замест практыка мінуўшчыны, вучасткі зямлі замест дзялянкі зямлі, ці прыняты ўсе меры замест зроблены захады і г. д.

“З гістарычнай практыкі ведама нам, да чаго гэткая асыміляцыя давяла нашу мову ў ХVІ ст.: давяла яна да таго, што ужо ў XVІІ ст. крыўская кніжная мова сталася аднолькавай з польскай. У некаторых помніках рожніца між аднэй і другой была толькі ў літарах, дык урэшце-рэшт крыўская (беларуская) мова, як мова палітычна слабейшай націі, павінна была ўступіць мейсца польскай. Калі-ж у Радавай Беларусі (Крывіі) пойдзе далей такая асымілятарская работа, то ці ня станецца гэта самае і другі раз? Гісторыя, кажуць, паўтараецца...” (Ю. В., Пляновая асыміляцыя, “Крывіч”, № 8, Каўнас 1924, с. 99) Толькі на гэты раз пагрозу аказвае расійская мова.

У 11 нумары “Крывіча” В. Ластоўскі ў артыкуле пад загалоўкам Праграма зьбіраньня вуснае народнае творчасьці (“Крывіч”, № 11, Каўнас 1926, с. 113-115) праявіў задавальненьне з тае прычыны, што Інстытут беларускае культуры ў Менску перайшоў ад паверхнаснай трактоўкі крывічанскай мовы й культуры да больш грунтоўных досьледаў, а менавіта, зьвярнуўся да першакрыніцаў. Гэта важнае тым больш, – паводле аўтара – што Інстытут зрабіў вялікую шкоду беларускай мове выданьнем зборнікаў розных аўтараў пад загалоўкам Беларуская навуковая тэрміналёгія, у якой ёсьць шмат памылковых перакладаў з расійскай мовы.

На старонках “Крывіча” разглядаліся таксама пытаньні сынанімікі ў беларускай мове. У 5 і 6 нумарох часопіса В. Ластоўскі апублікаваў свае разважаньні пра беларускія аднасловы (Власт., Беларускія аднасловы, “Крывіч”, № 5, Каўнас 1923, с. 29-32; В-т, Аднасловы, “Крывіч”, № 6, Каўнас 1923, с. 43-46). Аднасловы прыносяць вялікую карысьць кожнай мове, таму што надаюць ёй гнуткасьць і вытанчанасьць. Але, з другога боку, патрабуюць вельмі ўважлівых адносінаў з увагі на розныя адценьні значэньняў, напр., дзеля адлюстраваньня працэсу маўленьня можна выкарыстоўваць словы: казаць ‘не ўзаемнае выказваньне, а ад першай, другой ці трэцяй асобы’, гаварыць ‘спакойна размаўляць’, гаманіць ‘гаварыць голасна, запальчыва, сварыцца’, галакаць ‘гаварыць крыкам, крычаць’, галёкаць ‘крычаць на ўвесь голас’, гутарыць ‘гаварыць спакойна, разважліва’, размаўляць ‘сярэдняе па значэньню – паміж гаварыць і гутарыць’, гукаць, дудукаць ‘весьці прыязную размову прыцішаным голасам, так аб усім’, зюкаць ‘гаварыць голасным сьвісьцячым шэптам’, зяпаць ‘бясьсільна крычаць, гаварыць крыкліва й бяз сэнсу’.

“Правільнае ўжываньне аднасловаў надае выразістасьці і хараства мове, але нажаль у нас гэта не заўсёды перасьцерагаецца. Стыльнасьць мовы залежыць асабліва ад лёгічнага ўжываньня тэхнічных слоў. Асабліва часта ў паточнай мове бывае зьмяшаньне слоў “рэзаць” і “кроіць”, калі гавораць аб кроеньні хлеба. “Рэзаць хлеб”, “нарэж хлеба” – брыдкі барбарызм, якога належыцца ўнікаць.” (І., Рэзаць, кроіць, стругаць, кружаць, “Крывіч”, № 10, Каўнас 1925, с. 110)

У 7 нумары “Крывіча” В. Ластоўскі прывёў таўталягічныя беларускія звароты, выбраныя з Раманава, Шэйна, Бязсонава й Крачкоўскага, тыпу: бераг-беражысты, дамоўка-труніца, крыніца-вадзіца, нівы-загоны, стукун-грукун, траўка-мураўка. (В. Л., Таўтолёгія, “Крывіч”, № 7, Каўнас 1924, с. 90-91)

Аўтары “Крывіча” вялікае значэньне прыдавалі сэмантыцы (Л. А., Аб значэньні слова “бонда”, “Крывіч”, № 3, 1923, с. 51-52; У. С., Што такое “дунай”, “Крывіч”, № 5, 1923, с. 52; К. І., Слова “друя”, “Крывіч”, № 5, 1923, с. 53; І. Л., Навец, наўскі, “Крывіч”, № 6, 1923, с. 50; А. С., Палчанін, палачанін, “Крывіч”, № 6, 1923, с. 50; Т. О., Выцябкі і поцябкі, “Крывіч”, № 6, 1923, с. 50; У. С., Ярасьць і юрнасьць, “Крывіч”, № 6, 1923, с. 50-51; І. Л., Аб слове “кабета”, “Крывіч”, № 7, 1924, с. 96; О. У., Навязі і кудмяні, “Крывіч”, № 11, 1926, с. 107-108; А. С., Аб слове мурава, “Крывіч”, № 11, 1926, с. 110-111; У. Л., Карэнь “корс”, “корх”, выводныя ад яго словы і паняцьці ў крыўскай мове, Крывіч”, № 11, 1926, с. 110; О. І. (крыптонім Вацлава Ластоўскага), Аб слове “гаспадар”, “Крывіч”, № 12, 1927, с. 110-111; Л. А., Аб кораню “віт”, “вет” і выводных словах і паняцьцях, “Крывіч”, № 12, 1927, с. 108-109; С. Т., Словачын “рымзаць” і выводныя ад яго словы і паняцьці, “Крывіч”, № 12, 1927, с. 109-110).

Вельмі многа ўвагі адводзілася разгляду значэньня асобных словаў, напр. у ваколіцах Мёраў, Шаркаўшчыны ды на Віленшчыне ўжываецца слова навец. Наўцом называлі сьвежа памерлага нябошчыка, а таксама нябошчыка, які пасьля сьмерці ходзіць у сваім целе й сьсе кроў. У гэтых ваколіцах навец проціпастаўляўся мярсьню, даўно памерламу, які рассыпаўся й ня мае ўжо цела, а паказваецца толькі як дух (І. Л., Навец, наўскі, “Крывіч”, № 6, 1923, с. 50).

Прыводзіліся ў “Крывічы” цэлыя рады вытворных словаў, напр. ад кораня віт, вет, які ва ўсіх славянскіх мовах выражае паняцьце аб:

– мове, вымаўленьні, красамоўстве: вітаць ‘сустракаць словамі, жадаючы добрага жыцьця й здароўя’, вітальніца ‘пакой, сьвятліца, у якой прымаюць гасьцей’, вяшчаць ‘прапаведаваць, прарокаваць’, весьціць ‘паведамляць’, вяшчба ‘прароцтва’, вешчы ‘каму ўсё ведама і хто прадказвае будучыню‘, вяшчэль ‘адгадчык, прарок’, вешчыца – паводле Даля, ‘ведзьма, якая кладзе сваё цела на ступу, а сама вылятае сарокай праз комін’, вядун ‘знахар’, ветны ‘бывалы чалавек, які многа ведае’, ветлы ‘прыветлівы, які ведае абычаі, таварыскі этыкет’;

– а таксама аб старшынстве, старасьці, вечнасьці; пераможнасьці: ветхі ‘стары, даўны, аджываючы’, ветах ‘стары месяц’, вечнасьць ‘даўнасьць, як можна мысьлю сягнуць’; віцязь ‘храбры, удалы ваяр, пераможца’( Л. А., Аб кораню “віт”, “вет” і выводных словах і паняцьцях, “Крывіч”, № 12, 1927, с. 108-109).

Аўтары “Крывіча” заклікалі да большай сьцісласьці ў тэрміналёгіі, разглядаючы такія паняцьці, як: нацыя й народнасьць, касмапалітызм ды інтэрнацыяналізм (В. Ластоўскі, Больш сьцісласьці ў тэрміналёгіі, “Крывіч”, № 12, 1927, с. 69-78)

На старонках “Крывіча” было таксама нямала артыкулаў, прысьвечаных фанэтычна-граматычным пытаньням беларускае мовы.

Ян Станкевіч у 8 нумары часопіса заклікае ня блытаць словаў з суфіксамі -іня ды -іна. Аўтар публікацыі зьвяртае ўвагу на тое, што найменьні з суфіксам -іня (велічыня, глыбіня, шырыня) маюць абстрактнае значэньне, і толькі слова старшыня мае канкрэтнае значэньне, тады калі словы з суфіксам -іна азначаюць у асноўным канкрэтныя рэчы й асобы (дубіна, мякіна, дзяўчына). Факультатыўнае выкарыстаньне гэтых суфіксаў шкодзіць чысьціні беларускае мовы (Я. Станкевіч, Іменьні з сыфіксам -іня, “Крывіч”, № 8, 1924, с.102-103).

У 12 нумары часопіса ў артыкуле, прысьвечаным рэфармаваньню кірылаўскае азбукі, Вацлаў Ластоўскі зьвяртае ўвагу, што ўжо даўно насьпела неабходнасьць рэвізіі ўжываньня ў беларускай пісьменнасьці кірылаўскай азбукі. Забесьпячэньне літаратурнай мове ўмоваў здаровага разьвіцьця ў значнай ступені залежыць ад добрага дапасаваньня пісьмовых знакаў да гукаў жывой мовы ды ўстанаўленьня, згоднага з фанэтыкай і гісторыяй, правапісу. Рэформа – на думку аўтара – павінна ісьці ў напрамку скарачэньня колькасьці літар. На працягу свайго разьвіцця мова заўсёды спрашчалася. На пачатак сваю ўвагу засяроджвае ён на ятаваных галосных. Уважае, што можна было б з посьпехам заступіць іх спалучэньнямі літар а, е, о, у зь літарй і, што пазволіла б адлюстраваць і дыфтонгі, якія існуюць у жывой мове, а пры пісаньні адным знакам – заціраюцца. Непатрэбнае было б і э. Таксама можна было б зрэзыгнаваць з літар й ды ў. Неабавязкова здольнасьць гукаў скарачацца ці расшырацца трэба перадаваць на пісьме. На думку В. Ластоўскага, зрэфармаваная беларуская мова павінна складацца з 6 літар для азначэньня галосных замест 12 (а, о, у, е, і, ы), з 19 зычных замест 23 (б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш) і з мяккага знаку (ь).( В. Ластоўскі, У справе рэформы кірылаўскае азбукі, “Крывіч”, № 12, 1927, с. 60-66)

Разглядаліся фанэтычныя пытаньні. Пра пашырэньне на тэрыторыі Крывіі (Беларусі) дыфтангічнага вымаўленьня пісалі А. Матач (Дыфтонгі уо (юю=іуо), ыэ (іе), “Крывіч”, № 8, 1924, с. 104-105; “Крывіч”, № 9, 1925, с. 103-105) і Я. Станкевіч (Аб “панэ” і г. п., “Крывіч”, № 9, 1925, с. 103).

На думку А. Матача, калі дыфтонг уо перадаецца як о, дык мэтазгодна было б дыфтонг іе перадавць праз е таксама ў канчатках слоў і пісаць зьвярэ, ваўке, а не зьвяры, ваўкі. Дарэчы, у вымаўленьні займеньнікаў мае, твае свае гэта ўжо зроблена, дык чаму ж не пашырыць гэтага правіла й на назоўнікі? – пытае А. Матач і адказвае, што найлепш было б дзеля адлюстраваньня дыфтонгаў знайсьці асобныя літары.

    На старонках 10 нумара “Крывіча” Я. Станкевіч разглядаў апазыцыю пачатковых гукаў о-е ў славянскіх мовах і адзначае, што чаргаваньне о-е зьяўляецца асаблівасьцю праіндаэўрапейскае мовы (Пачатнае “о - е” ў славянскіх мовах, “Крывіч”, № 10, 1925, с. 82-85).

    Апрача гэтага ў “Крывічы” абмяркоўвалася напісаньне пачатковага б і в у словах, узятых з грэцкае мовы (Пхілос, Аб напісаньні пачатбага грэцкага б і в ў крыўскай мове, “Крывіч”, № 11, 1926, с.105-106) ды пачатковых спалучэньняў ур (А.Цл., Аб напісаньні пачатнага ўр у крыўскай мове, “Крывіч”, № 11, 1926, с. 109) і ул (С.К., Аб напісаньні “ўл” у крыўскай пісьменнасьці, Крывіч № 12, , с. 111). Аўтары зьвяртаюць увагу на немэтазгоднасьць напісаньня в у словах тыпу варвар (па-беларуску павінна быць барбар) ды пачатковых ур і ул (вораг, валадар).

    Я тут пералічыла толькі некаторыя тэмы, якія закараналіся на старонках “Крывіча”. Але ўжо з гэтай кароткай інфармацыі выразна відаць, якое значнае месца адводзілі рэдактары “Крывіча” пад пытаньні нацыянальнае мовы. Асабліва вялікая колькасьць артыкулаў была аўтарства Вацлава Ластоўскага. Гэты выдатны дзеяч беларускага народу, палітык і прэм’ер ураду Беларускай Народнай Рэспублікі, праяўляў вялікі клопат пра лёс беларускае мовы, стараўся паказаць яе залаты век і гэтым самым заяўляў, што беларуская мова здольная выконваць ролю мовы дзяржаўнай.

    Каб ацаніць ролю беларускага асяродка ў Каўнасе ды ўсе заслугі Вацлава Ластоўскага на мовазнаўчай ніве, несумненна, трэба заняцца ягонымі дзьвюма грунтоўнымі працамі: Гісторыяй беларускай (крыўскай) кнігі і Расійска-Крыўскім (Беларускім) слоўнікам.

Ніна Баршчэўская