Суадносіны паміж роднай мовай і нацыянальнай тоеснасьцю

Шмат увагі пытаньню нацыянальнае тоеснасьці й ролі роднае мовы ў яе будаваньні прысьвяціла нью-ёрская газэта „Беларус”.

Газэта „Беларус” пісала пра прычыны цураньня роднае мовы, пра суадносіны паміж роднаю мовай і нацыянальнай тоеснасьцю, пра месца роднае мовы ў Беларусі ў розныя эпохі, ды пра родную мову ў рэлігійным жыцьці як неадлучны элемэнт нацыянальнага жыцьця.

Газэта „Беларус” сачыла за дыскусіяй, якая вялася на тэму роднае мовы на старонках беларускае прэсы на Бацькаўшчыне. Алесь Васілеўскі адзначае, што ў спрэчках аб беларускай мове не было аналізу прычынаў, якія прывялі да крызысу. Многія вінавацілі сябе ў нацыянальным нігілізьме, у абыякавасьці да свае мовы. У ацэнцы А. Васілеўскага, вінаватых у трагічным стане беларускай мовы ў Беларусі поўна: гэта і настаўнікі, што гавораць да дзяцей беларускамоўных школаў па-расейску, і бацькі, што «вызваляюць» сваіх дзетак ад лекцыяў «непатрэбнае» мовы, і Міністэрства асьветы, якое сваімі пастановамі давяло да такой сытуацыі. А. Васілеўскі вінаваціць у боязі беларусаў змагацца за сваё нацыянальнае, у тым ліку й за родную мову, сталінскі тэрор 1930-х гадоў. Людзі баяцца абвінавачаньня ў беларускім нацыяналізьме, што, дарэчы, здаралася й цяпер, калі на пэдсаветах тым настаўнікам і вучням, якія адважыліся размаўляць па-беларуску, прыклейвалі кляймо нацыяналістых. Апрача гэтага, ня зьнік яшчэ зь Беларусі й расейскі вялікадзяржаўніцкі шавінізм, які адчуваюць на сабе беларусы ды прадстаўнікі нацыянальных меншасьцяў. (Алесь Васілеўскі, Абарона беларускае мовы ў БССР. Не пра ўсё гаворыцца, у: „Беларус”, № 333, Нью-Ёрк, студзень – сакавік 1987, с. 1)

Янка Запруднік у адрачэньні ад роднае мовы бачыць комплекс ніжэйшасьці беларусаў. „Пагляд на беларускую мову як на мову другарадную, менш прыгодную для ўжытку ў розных сфэрах жыцьця, – гэта вынік і эканамічнае рэальнасьці, і культурнае палітыкі, і імпэрскага характару савецкае фэдэрацыі.” (Янка Запруднік, Мова і ўлада, у: „Беларус”, № 334, Нью-Ёрк, красавік 1987, с. 17)

Я. Запруднік параўнаў моўную сытуацыю ў Савецкім Саюзе да моўнай сытуацыі ў царскай Расеі, калі прыстасаваньне да пануючай культуры лічылася сродкам выяўленьня ляяльнасьці, а ляяльнасьць палітычная вымагае ляяльнасьці моўнай. Двухмоўе, калі не рэгулюецца заканадаўствам, мае тэндэнцыю рэдукавацца да аднамоўя, і таму беларуска-расейскі білінгвізм выраджаецца ў расейскі моналінгвізм. Гэта спрыяе расейскаму імпэрыялізму, таму што „ўсякі імпэрыялізм тым мацнейшы, чым меншлінгвістычны.” (Тамсама)

Атаесамліваньне мовы з уладай прыводзіць да таго, што беларусы пакідаюць беларускую мову як непатрэбную, як перашкоду ў кар’еры, у шуканьні лягчэйшага жыцьця. Янка Запруднік зьвяртае ўвагу на патрэбу вывучэньня псыхалягічнага, культурнага й сацыяльнага аспэктаў гэтае зьявы. У курсе тагога досьледу „вырабляўся-б імунітэт супраць хваробы веку – страты народам свайго набытага вякамі скарбу, нацыянальнае мовы” (Тамсама).

Станіслаў Крушыніч адзначае, што: „Ад самага пачатку беларускага нацыянальнага адраджэння й аж да сяньняшніх дзён найважнейшымі фактарамі нацыянальнага існаваньня народу й разьвіцьця ягонае нацыянальнае культуры сталіся родная мова й мастацкая літаратура, гэтаю моваю напісаная”. (Ст. Крушыніч (псэўданім Станіслава Станкевіча), „Беларусь – мая мова і песьня”, у: „Беларус”, № 87, Нью-Ёрк, чэрвень 1964, с. 3)

Дыскусія пра месца роднае мовы ў нацыянальным жыцьці беларусаў асабліва ўзмоцнілася ў пэрыяд перабудовы й станаўленьня беларускай дзяржаўнасьці.

Газэта „Беларус” зьмясьціла прамову пісьменьніка Ўладзімера Дамашэвіча на пленуме Саюзу пісьменьнікаў Беларусі, што адбыўся 19-20 траўня 1988 году. („Праўда аб трагічным становішчы”, у: „Беларус”, № 352, Нью-Ёрк, кастрычнік 1988, с. 1, 4)

Дамашэвіч зьвярнуў увагу на тое, што ў Беларусі любоў да свайго роднага, у тым ліку й да роднае мовы, акрэсьліваецца паняцьцем нацыяналізму. Хопіць, што людзі пачынаюць бараніць свае законныя правы на школу, на мову, на дзяржаўнасьць, а іх абвінавачваюць у нацыяналізьме й парушэньні дзяржаўных законаў. Дамашэвіч заўважыў, што ў Беларусі былі рэгабілітаваныя многія выдатныя дзеячы, толькі свае рэгабілітацыі не дачакалася мова, і падкрэсьліў, што надышоў час, каб зьмяніць сытуацыю роднае мовы, бо калі гіне мова, гіне й народ.

Выступленьне У. Дамашэвіча поўнасьцю працытавала газэта „Беларус”, паказваючы гэтым самым беларусам у эміграцыі змаганьне за нацыянальныя каштоўнасьці іхных суайчыньнікаў на Бацькаўшчыне.

На старонках „Беларуса” аднатоўвалася праца над Законам аб мовах, падкрэсьлівалася важнасьць запісаў аб тым, што працаўнікі дзяржаўных установаў, каб займаць свае пасады, павінны ў дастатковай ступені авалодаць беларускай і расейскай мовамі, што беларуская мова павінна стацца мовай справаводзтва, культуры, сродкаў масавай інфармацыі. (Мова: на шляху да дзяржаўнасьці, у: „Беларус”, № 365, Нью-Ёрк, сьнежань 1989, с. 7)

Станіслаў Станкевіч прыгадаў гісторыю беларусізацыі Беларусі 1923-1929 гадоў, якая прывяла да таго, што вельмі хутка на беларускай мове загаварыла ня толькі вёска, але й горад. І хоць гэтыя шэсьць гадоў беларусізацыі былі вельмі кароткім адрэзкам часу, аднак Беларусь здабыла поўную незалежнасьць у галіне мовы й сваёй нацыянальнай культуры – „беларусізацыя ўзмоцніла нацыянальную патэнцыю беларускага народу, зрабіўшы яго больш адпорным на палітыку дэнацыяналізацыі й русыфікацыі ўсіх наступных гадоў. У гэтым вялікае гістарычнае значаньне беларусізацыі.” (Ст. Станкевіч, На 50-я ўгодкі ўрадавай беларусізацыі ў БССР, у: „Беларус”, № 193, Нью-Ёрк, травень 1973, с. 1)

Газэта апублікавала Матар’ялы да праекту Праграмы Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне» (у: „Беларус”, № 362, Нью-Ёрк, верасень 1989, с. 7), у якіх вялікая ўвага адводзілася ролі роднае мовы. Дзеля прадухіленьня пераўтварэньня беларускае мовы ў мёртвую мову, БНФ прапанаваў надаць беларускай мове статус адзінай роднай мовы ды вызначаў шляхі рэалізацыі гэтага права беларусаў на самазахаваньне:

„Лёс мовы – гэта і лёс народу. Беларусь стала першай рэспублікай, у якой узьнікла небясьпека ператварэньня мовы жывога народу ў мёртвую мову. Паколькі мова – гэта аснова культуры народу, яго кансалідацыі, гарантыя яго існаваньня, значыць, перад пагрозай апынулася і беларуская нацыя. (...) Таму абарона беларускай мовы сілай дзяржаўных законаў павінна быць адной з функцыяў беларускай нацыянальнай дзяржавы.” (Мова: на шляху да дзяржаўнасьці, у: „Беларус”, № 365, Нью-Ёрк, сьнежань 1989, с. 7)

Важнае значэньне ў будаваньні нацыянальнае тоеснасьці мае Царква. Дзеля выкананьня гэтай ролі мусіць яна аднак быць нацыянальнай і карыстацца роднай мовай – уважаюць беларускія эміграцыйныя публіцысты.

Зьвяртаюць яны ўвагу на неабходнасьць перакладу на беларускую мову Сьвятога пісаньня. (Алег Бембель, Яшчэ пра пераклад Бібліі, у: „Беларус”, № 361, Нью-Ёрк, жнівень 1989, с. 5)

У Беларусі пытаньне аб перакладзе Сьвятога пісання ўзьнікла ў сувязі з тысячагодзьдзем хрышчэньня Русі. Праект перакладу быў ухвалены Мітрапалітам Менскім і Беларускім Філарэтам. Гэта сведчаньне таго, што Праваслаўная царква ў Беларусі пакрысе пачала паварочвацца да народу тварам – заўважае ,,Беларус”. Былі спадзяваньні, што „Мітрапаліт Філарэт афіцыйна зьвярнуўся да беларускай інтэлігенцыі з прапановаю перакладу расейскага кананізаванага тэксту Бібліі на беларускую мову, з тым, каб празь нейкі час перавесьці багаслужэньне на беларускую мову”. (Адам Мальдзіс, Ліст у Рэдакцыю, у: ,,Беларус”, № 364, Нью-Ёрк, лістапад 1989, с. 3)

Біблія ў перакладзе на беларускую мову Васіля Сёмухі была выдадзеная ў Менску ў 2002 годзе накладам 10 тысяч асобнікаў, але багаслужба на беларускую мову пераведзенай не была. (Беларуская Біблія, у: „Беларус”, № 478, Нью-Ёрк, лістапад 2002, с. 8)

На ўзаемасувязі паміж малітвай, розумам і роднай мовай зьвярнуў увагу Янка Запруднік. У якасьці асноўнае праблемы назваў адсутнасьць роднае мовы ў рэлігійным жыцьці беларусаў на Бацькаўшчыне. „У рэлігійным жыцьці Беларусаў на Бацькаўшчыне, праваслаўных і каталікоў, няма месца роднай мове. Што горш, у шмат каго няма разуменьня ненармальнасьці такога стану рэчаў, няма разуменьня патрэбы роднае мовы для лучнасьці з Богам, няма ўсьведамленьня, што русыфікацыя й палянізацыя рэлігійнага жыцьця Беларусаў – зьява ў існасьці антыхрысьціянская. Яна вымагае аналізу.” (Янка Запруднік, Малітва, розум і родная мова , у: „Беларус”, № 348, Нью-Ёрк, чэрвень 1988, с. 4

Газэта „Беларус” зьмясьціла пастановы Сьвяшчэннага Сабору Япіскапаў Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы з 1969 году. Адзін з пунктаў пастановаў Сабору закранаў пытаньне беларускай мовы: „Веручы, што БАПЦарква ёсьць ад Бога, а беларуская мова – гэта талент, якога зьневажаць і забываць ніколі няможна, на Саборы пастаноўлена Сьв. Евангельле, Апостальскія Пасланьні й Заамвонную малітву на Багаслужбах чытаць пабеларуску...” (Япіскап Андрэй, Пастановы Сьвяшчэннага Сабору Япіскапаў БАПЦ, у: „Беларус”, № 146, Нью-Ёрк, чэрвень 1969, с. 1)

Янка Запруднік задумоўваецца, чаму ў беларускіх праваслаўных цэрквах у эміграцыі не ўдалося поўнасьцю беларусізаваць багаслужбу? І прыходзіць да высновы, што несупадзеньне паміж мовай багаслужбаў у Беларускай праваслаўнай царкве ў эміграцыі ды жаданьнем беларусаў маліцца па-беларуску вынікае часткова з традыцыі, а часткова з адсутнасьці кваліфікаваных сілаў. Я. Запруднік бачыць і той факт, што ня ўсе беларусы ў эміграцыі перакананыя ў неабходнасьці карыстацца роднай мовай у сваёй лучнасьці з Богам, хоць увесь заходні сьвет моліцца ўжо ў нацыянальных мовах. Аўтар прыводзіць выказваньне Апостала Паўла: „Бо калі я малюся ў незнаёмай мне мове, дык дух мой моліцца, але розум мой застаецца бясплодным.” (Тамсама) Значыць, дзеля спалучэньня духа з розумам, трэба маліцца ў роднай мове.

Я. Запруднік ўважае, што: „Царква павінна асудзіць лёгацыд – словагубства, здушваньне Роднага Слова, безь якога чалавек ня можа мець поўнае лучнасьці з Богам. (...) Лёгацыд павінен быць абвешчаны сьмяротным грэхам.” (Тамсама) Той, хто пазбаўляе душу беларуса роднае мовы, выступае супраць хрысьціянскае традыцыі.

Газэта „Беларус” адзначыла прыезд у Нью-Ёрк Мітрапаліта Менскага й Беларускага Філарэта. На адной зь неафіцыйных сустрэчаў Мітрапаліту Філарэту давялося выказацца пра ягонае стаўленьне да беларускае мовы. „Беларуская мова – сказаў Філарэт – „штучная” („искуственная”) і было-б „ненатуральным”, калі-б сьвятар у сваёй казані зьвярнуўся да вернікаў у беларускай мове. А пра багаслужбу ў беларускай мове дык і гутаркі быць ня можа, гэта, кажа Ўладыка Філарэт, гучэла-б зусім не на месцы.” (Аркадзь Будзіч – псэўданім Янкі Запрудніка), Мітрапаліт Філарэт і беларуская мова, у: „Беларус”, № 301-302, Нью-Ёрк , чэрвень – ліпень 1982, с. 2) Гэтага стаўленьня – піша газэта „Беларус” – ніяк нельга назваць ані прагрэсіўным, ані справядлівым, ані нават хрысьціянскім.

Янку Запрудніка асабліва ўзьбянтэжыла выказваньне Мітрапаліта Філарэта пра ачышчэньне беларускае мовы. „Мы павінны (...) ачысьціць беларускую мову ад усіх напластаваньняў, каб яна запраўды была мовай народу, была прасякнутая народным духам, а не стваралася паводля ‘прынцыпу’ абы толькі ня быць падобнай да расейскае”. (Янка Запруднік, Мітрапаліт Філарэт і беларуская мова, у: „Беларус”, № 361, Нью-Ёрк , жнівень 1989, с. 3)

Аўтар публікацыі задумоўваецца, хто гэта будзе ачышчаць беларускую мову, і ці Ўладыка намерваецца супрацоўнічаць з Таварыствам беларускай мовы, у статуце якога таксама запісана, што „мае на мэце пашырэньне ўжытку беларускай мовы (...), захаваньне яе чысьціні й самабытнасьці”. (Тамсама) Факт, што на ўстаноўчым сходзе Таварыства беларускай мовы былі два каталіцкія сьвятары, але ніводнага праваслаўнага, сьведчыць пра тое, што „Руская Праваслаўная Царква на Беларусі яшчэ не зусім пагадзілася з тым, што і для яе настаў час беларусізацыі”. (Тамсама)

Адсутнасьць аўтакефаліі беларускага праваслаўя прачыняецца да ўніфікацыі вернікаў Беларусі й Расеі. (Elżbieta Smułkowa, Dwujęzyczność po białorusku, w: Język a tożsamość na pograniczu kultur, Białystok 2000, s. 98)

„Беларус” знаёміць таксама з захадамі беларусізаваць Каталіцкую царкву. Многія беларусы – каталікі зьвярталіся па дапамогу да польскіх сьвятароў. У другой палове красавіка 1988 году Чыкага наведаў польскі кардынал Гэнрык Гульбіновіч. Мясцовыя беларусы зьвярнуліся да яго з просьбай паспрыяць беларускім каталіком і ўвесьці беларускую мову ў Касьцёл на Бацькаўшчыне. (Каталіцызм і беларуская мова, у: „Беларус”, № 353, Нью-Ёрк , лістапад 1988, с. 6)

Кардынал уважна выслухаў просьбу й абяцаў разгледзець пытаньне. Аднак „Беларус” з сумневам успрыняў гэтае абяцаньне ў сувязі з пашыраным у польскіх рэлігійных колах поглядам, што беларускія каталікі гэта палякі.

Годам раней з такой жа просьбай зьвярнуўся беларускі каталіцкі сьвятар айцец Уладыслаў Чарняўскі да ўдзельнікаў канфэрэнцыі Беларусы, Літоўцы, Украінцы, Палякі – перадумовы пагадненьня, якая была праведзеная зь ініцыятывы айцоў езуітаў 23-25 кастрычніка 1987 году ў Лодзі. ( Кс. Уладыслаў Чарняўскі, Палянізацыя беларускіх каталікоў, у: „Беларус”, № 347, Нью-Ёрк,травень 1988, с. 1, 7)

Ксёндз У. Чарняўскі, крытыкуючы пашырэньне на беларускіх землях катэхізму, у якім словы польскія, але напісаныя «рускімі літарамі», выказаў сумнеў, ці палякі ўспрынялі б станоўча катэхізм з польскімі літарамі, але з расейскімі альбо нямецкімі словамі. З уласнае практыкі прывёў выказваньні дзяцей, якія не разумеюць такога катэхізму. Свае разважаньні айцец Чарняўскі закончыў заклікам да палякаў: „Палякі! Памажэце нам стаць на хрысьціянскія ногі, памажэце нам, Беларусам – каталіком, мець свайго біскупа, адміністрацыю, сэмінарыю і г. д., і вы дакажаце, даведзяцё, што вы нам «браты ў Хрысьце».” (Тамсама, с. 7)

Раіса Жук-Грышкевіч праявіла спадзяваньне, што сытуацыя беларускае мовы ў рэлігійным жыцьці зьменіцца, калі Беларусь стане сапраўды незалежнай дзяржавай. „Бясспрэчна, што сытуацыя беларускай каталіцкай царквы, ці то ўсходняга, ці заходняга абраду, у Беларусі вельмі цяжкая, так як цяжкой ёсьць і справа здабыцьця фактычнай дзяржаўнай незалежнасьці Беларусі – здабудзем незалежнасьць і беларускай царквы. Памагай нам Божа!” (Раіса Жук-Грышкевіч, Беларуская мова ў каталіцкіх сьвятынях у Беларусі, у: „Беларус”, № 389, Нью-Ёрк, красавік 1992, с. 2)

Родная мова зьяўляецца адным з чыньнікаў, якія вызначаюць беларускую нацыянальную тоеснасьць. Захаваньне нацыянальнае мовы й культуры важнае і ў нашую эпоху глябалізму, таму што: па-першае, дапамагае вызначыць самасьведамасьць, а толькі сьвядомая адзінка здольная ўнесьці культурныя каштоўнасьці ў агульначалавечае разьвіцьцё, а па-другое, нацыянальныя мовы й культуры ўзбагачаюць жыцьцё й зьяўляюцца рухавіком, які выклікае прагрэс.

У багатым друку беларускай эміграцыі, апрача палітычна-нацыянальных пытаньняў, вельмі часта абмяркоўвалася сытуауцыя беларускае мовы: яе актуальнага стану, магчымасьцяў разьвіцьця ды значэньня для захаваньня беларускай нацыі.

У штоквартальным часопісе „Аб’еднаньне”, які выдаваўся ў Лёндане ў гадох 1948-1966?, у артыкуле пра беларусаў апынуўся разьдзел, датычны беларускае мовы, які пачынаецца сьцьвярджэньнем ананімнага аўтара, што менавіта беларуская мова зьяўляецца тым чыньнікам, які адрозьнівае беларускі народ ад іншых славянскіх народаў. (Беларусы. Беларуская мова, у: „Аб’еднаньне”, ліпень 1949, № 7 (16), Лёндан, с. 7)

Мюнхэнскі тыднёвік „Бацькаўшчына”, які выдаваўся ў гадох 1947-1966, зьвярнуў увагу на значэньне перасьцярогі Францішка Багушэвіча „Не пакідайце мовы нашай беларускай, каб ня ўмерлі!” Менавіта Багушэвіч напісаў, што беларуская мова зьяўляецца „вопраткай душы”, дзякуючы чаму народ пазнаецца й адрозьніваецца ад іншых нацыяў: „Пазнаюць людзей ці па гаворцы, ці па адзежы, якую хто носе; ото-ж гаворка, мова й ёсьць адзежа душы.” Сьвядомыя беларусы заўсёды памятаюць гэтыя словы, аднак асаблівае значэньне Багушэвічава выказваньне набывае ў эміграцыі. Перш за ўсё яно мае вялікую вагу для тых беларусаў, якія імкнууцца захаваць сваю нацыянальную тоеснасьць, ня хочуць растварыцца ў моры чужых людзей, якія ня толькі жадаюць захаваць кантакт з усім родным, але яшчэ й годна прадстаўляць Беларусь перад іншымі народамі. (Куток Мовы, у: „Бацькаўшчына”, 8 лютага 1948, № 3 (6), Мюнхэн, с. 3)

Гэты падыход падтрымлівала таксама „Незалежная Беларусь” – ворган Галоўнай управы Беларускага вызвольнага руху, які выдаваўся ў Манчэстэры з 1952 году. Да 1973 году выйшла 28 нумароў. „Незалежная Беларусь” апублікавала выказваньне Вацлава Ластоўскага, які сьцьвердзіў, што менавіта мова спалучае людзей у адну нацыю, аднак гэты факт асабліва дацэньваецца тады, калі чалавек апынецца па-за межамі свае Бацькаўшчыны. (Вацлаў Ластоўскі, Што трэба ведаць кожнаму беларусу?, у: „Незалежная Беларусь”, сакавік 1963, № 6, Манчэстэр, с. 2)

Вацлаў Ластоўскі задумоўвася, чаму некаторыя беларусы цураюцца свае роднае мовы? Стараючыся знайсьці адказ на гэтае пытаньне, напісаў, што адны адракліся ад роднае мовы з увагі на асабістыя карысьці, таму што служаць чужынцам і сьвядома дзейнічаюць на шкоду беларускага народу, дзеля таго, каб поўнасьцю яго зьнішчыць. Іншыя не карыстаюцца роднай мовай з-за свайго цемрашальства, таму што паверылі ворагам беларушчыны ў тое, што беларуская мова простая й брыдкая. Таму да абавязкаў кожнага сьвядомага беларуса належыць, з аднаго боку, змаганьне з ворагамі беларушчыны, а з другога – усьведамляньне тых, хто не разумее значэньня роднае мовы, шляхам азнаямленьня іх зь гісторыяй беларускага народу, гісторыяй ягонай мовы, а таксама шляхам папулярызацыі беларускага друкаванага слова.

Ня можа існаваць беларускі народ без сваёй мовы. Вацлаў Ластоўскі ўважаў, што калі беларускі народ адрачэцца ад свае роднае мовы й пачне карыстацца чужой мовай, тады й сьледу па ім не застанецца на зямлі.

Дык шануй, Беларус, сваю мову,
Гэта скарб нам на вечныя годы;
За пашану радзімаму слову,
Ушануюць нас брацьця-народы . (Тамсама)

Нельга сьцьвярджаць, што толькі мова вызначае нацыянальную тоеснасьць – напісаў Барыс Рагуля на старонках беларускага грамадзка-палітычнага двухтыднёвіка „Беларус на чужыне”, які ў гадох 1947-1950 выдаваўся ў Лёндане. Найчасьцей аднак гэта менавіта мова зьяўляецца паказчыкам прыналежнасьці да дадзенага народу ды найлепшым злучывам з уласным народам. (Б. Рагуля, Аб людзкой мове і аб беларускай у асаблівасьці, у: „Беларус на чужыне”, 17 верасьня 1949, № 14 (38), Лёндан, с. 5)

Каб пераканаць беларусаў пра вялікую ролю роднае мовы ды пра неабходнасьць карыстацца ёю аўтары эміграцыйных выданьняў шмат месца прысьвячалі азнаямленьню чытача зь гісторыяй беларускае мовы. Асаблівую ўвагу зьвярталі на пэрыяд Вялікага Княства Літоўскага, калі па-беларуску пісаліся ўсе дакумэнты. Тады беларускай мовай карысталася ня толькі беларуская шляхта, але й жамойцка-аўкштоцкая, якая ў той час сваю мову лічыла простай, сялянаскай, і таму пісала хронікі на беларускай мове, якую лічыла вышэйшай. Такое мысьленьне характарызуе людзей, якія паддаліся нацыянальнай асыміляцыі – уважае публіцыст тыднёвіка „Бацькаушчына”, падпісаны псэўданімам Lićwin-Hudas-Krews. (Lićvin-Hudas-Krews, Беларускія этнаграфічныя межы, у: „Бацькаўшчына”, 9 сакавіка 1949, № 7 (51), Мюнхэн, с. 3)

Часопіс нацыянальна-дзяржаўнае думі „Беларуская Праўда”, які выдаваўся ў Віндсбэрзе з 1965 году (да 1989 году выйшлі 44 нумары), пішучы пра цяжкое становішча беларускае мовы, вінаваціў суседзяў Беларусі ў наўмыснай дзейнасьці з той мэтай, каб аслабіць беларускі народ. „Цяпер вядзецца наступ на беларускую мову з усіх бакоў. У першую чаргу яна падмяняецца мовай акупанта – маскоўскай мовай, падмяняецца польскай, летувіскай, латышскай і украінскай на тых нашых землях, якія далучыла наўзнарок Масква да суседніх „рэспублік”, каб гэтак расьцярушыць, аслабіць беларускі народ.” (Беларуская мова, у: „Беларуская Праўда”, кастрычнік 1972, № 12, Віндсбэрг, с. 10)

У 1954 годзе на старонках мюнхэнскай газэты „Бацькаўшчына” паявіўся артыкул Алеся Крыгі пад загалоўкам Падвойны працэс русыфікацыі ў БССР. Аўтар зьвярнуў увагу на перасяленьні беларусаў і напісаў, што гэты працэс вядзе да нацыянальнай сьмерці, таму што расьцярушаньне па цэлай тэрыторыі Савецкага Саюзу ўскладняе захаваньне й разьвіцьцё нацыянальных традыцыяў. У яшчэ горшым сьвятле ўяўляецца будучыня маладога пакаленьня, пазбаўленага магчымасьці навучаньня ў роднай мове, што вядзе да адступленьня ад нацыянальных каштоўнасьцяў ды поўнага ўключэньня ў жыцьцё расейскае нацыі. У сваю чаргу ў Беларусі паяўляецца ўсё больш расейскага элемэнту, разьвіваецца расейскае школьніцтва, што таксама вядзе да русыфікацыі Беларусі.

„Адным бокам гэтае русыфікацыі ёсьць само ўжо аслабленьне беларускага нацыянальнага патэнцыялу шляхам высяленьняў зь Беларусі вялікае колькасьці ейных карэнных жыхароў – Беларусаў і насаджэньне на іхнае месца элемэнту чужога, расейскага. Другім бокам гэтае русыфікацыі ёсьць факт, што выселеныя ці пераселеныя Беларусы зьяўляюцца асуджаныя на хуткую асыміляцыю, а населеныя на Беларусі Расейцы ня толькі пад працэс асыміляцыі падпасьці ня могуць, але, наадварот, становяцца місіянэрамі русыфікацыі.” (Алесь Крыга – псэўданім Станіслава Станкевіча, Падвойны працэс русыфікацыі ў БССР, у: „Бацькаўшчына”, Мюнхэн, 27 чэрвеня 1954, №№ 24-25 (206-207), с. 4)

Аднак, нягледзячы на ўсё, беларуская мова жыве – адзначаюць аўтары эміграцыйных выданьняў. Яна выціснутая са школ, з адміністрацыі, але захавалася пад „саламянай страхой”. Працягваецца змаганьне за беларускую мову – пішуць публіцысты часопіса „Беларуская Праўда”, які выдаваўся ў Віндсбэрзе, і зьвяртаюць увагу на ўзбагачэньне беларускай літаратурнай мовы лексікай, пачэрпнутай зь беларускіх гаворак, ды перасьцерагаюць перад нячыстымі намерамі Масквы, якая, паводле часопіса, пакінула сфэру выкарыстаньня беларускае мовы ў мінімальнай ступені толькі з боязі перад тым, што будзе абвінавачанай у вынішчэньні нацыянальных моваў. (Беларуская мова, у: „Беларуская Праўда”, кастрычнік 1972, № 12, Віндсбэрг, с. 10)

Паявіліся нават погляды, што захаваньне беларускае мовы ў форме беларуска-расейскага жаргону таксама мае на мэце хутчэйшую асыміляцыю беларусаў. Гэтак сьцьвярджае Мікола Вольны на старонках газэты „Бацькаўшчына” ў артыкуле пра мову беларускіх выданьняў. „Асноўная мэта гэтых газэтаў – хутчэйшая маскалізацыя Беларусаў.” (М. Вольны – псэўданім Міколы Панькова, Аб прэсе ў Савецкай Беларусі, у: „Бацькаўшчына”, 25 сакавіка 1952, № 21 (100), Мюнхэн, с. 2-3)

Таксама Тамаш Грыб – вядомы дзеяч Беларускай Народнай Рэспублікі ды аўтар гістарычна-публіцыстычнага часопіса „Iskry Skaryny”, які выдаваўся ў Празе ў гадох 1931-1935 – піша пра злоўжываньне паняцьцем беларусізацыя, што, паводле яго, павінна ўмоцніць дыктатуру дзяржаўнага апарату. „Kab dziarżaunyja uradoucy–biurokraty, viedajuczy biełaruskuju movu, sprytniej i czym chutczcej mahli abduryć biełaruskaha sielanina i rabotnika, zbianteżanaha intelihienta, dy macniej zacisnuć biełaruski narod u żaleznyja abcuhi kalonijalnaha vyzysku. Niachaj sabie, maulau, i u biełaruskaj movie havorać, piszuć i drukujuć – heta nie vażna, aby tolki źmiest byu ahulnaruski, vialikadziarżaunicki.” (Tamasz Hryb, „Iskry Skaryny”, lipień 1931, № 1, Praha, s. 5)

Тамаш Грыб адзначыў, што беларусізацыя мае немалое гістарычнае значэньне, таму што сьведчыць пра перамогу беларускае стыхіі. Нельга аднак аддзяліць мову ад спосабу мысьленьня, таму беларусізацыя ня можа зводзіцца толькі да навучаньня беларускае мовы. Неабходна будаваць самастойную беларускую культуру, незалежную дзяржаўнасьць Беларусі. Аднак такое вырашэньне не магло падабацца расейскім бальшавікам – уважае Тамаш Грыб.

„Jany użyli hrubaje nasilstva, kab uchilić pahrozu niebiaśpieki rujnacyi ich kalonijalnaha panavannia na Bielarusi; szerah wydatniejszych biełaruskich kulturnych pracaunikou apynulisia za vastrożnymi kratami. Im kinuta abvinavaczańnie u „idealohicznym szkodnictvie”, „nacyjanał-demakratyźmie” i „zdradzie”. Bolsz taho: im kinuta abvinavaczańnie i u tym, szto, maulau, jany prydumali niejkuju biełaruskuju „samabytnaść”. (Тамсама, с. 6)

Каб абараніць беларускую мову ад прымусовай русыфікацыі, трэба ня толькі адкінуць тыя моўныя рысы, якія засьмечваюць беларускую мову, але старацца разьвіваць і пашыраць тыя асаблівасьці, якіх мова была пазбаўленая ў выніку прадуманай русыфікацыі. Неабходна падкрэсьліваць самастойнасьць беларускае мовы ды сьвядома паглыбляць адрозьненьні паміж ёю й мовай расейскай. (Станіслаў Станкевіч, У вабароне роднае мовы, у: „Бацькаўшчына”, 29 чэрвеня 1952, №№ 25-26 (104-105), Мюнхэн, с .6-7)

Публіцысты эміграцыйных выданьняў адзначалі таксама ўплыў нацыянальнае сьвядомасьці на разьвіцьцё літаратурнае мовы. Для разьвіцьця мовы вялікае значэньне мае нацыянальная сьвядомасьць насельніцтва, якое жыве кампактна на вялікай тэрыторыі. У выпадку Беларусі несумненным мінусам была адсутнасьць сапраўдных палітычных межаў. Яна была адкрытая на чатыры напрамкі сьвету. Гэтая небясьпека яшчэ павялічвалася ў сувязі з тым, што суседзі беларусаў – расейцы й палякі – карыстаюцца вельмі блізкімі мовамі, пры гэтым больш нармалізаванымі. Каб паслабіць уплыў суседніх народаў, трэба вялікую ўвагу ўдзяляць разьвіцьцю нацыянальнай мовы, стараючыся, па-першае, выдаваць як мага больш кніжак у роднай мове, па-другое, знаёміць грамадзтва зь гістарычнай спадчынай, а па-трэцяе, разбуджаць нацыянальную тоеснасьць. Духовае адраджэньне нацыі магчымае толькі ў межах уласнай дзяржавы й пры ўмове, што ўсе сілы народу будуць скіраваныя на разьвіцьцё свайго, а ня чужога арганізму – напісаў Arhus на старонках літаратурна-навуковага й грамадзкага часопіса „Крывіч”, які выдаваўся ў Коўне з чэрвеня 1923 году па сакавік 1927 году. ( Arhus, Мова ці дыялект, народ ці плема?, у: „Крывіч”, Коўна 1932, № 5, с. 45-48)

Надыдзе той час, калі беларуская мова зойме належнае ёй месца ў сям’і, у грамадзка-рэлігійным жыцьці ды ў адміністрацыі й дыпляматыі – уважаюць публіцысты „Беларускай Праўды”.

З прыведзеных некалькіх прыкладаў выразна бачна, што беларуская эміграцыя зь вялікім клопатам падыходзіла да справы неабходнасьці захаваць і разьвіваць родную мову, таму што яна зьяўляецца адным з чыньнікаў, які прычыняецца да станаўленьня нацыянальнае тоеснасьці.

Ніна Баршчэўская