Нацыя ў пошуках гісторыі, ч. 1

Нацыянальнаму руху як з’яве грамадска-палітычнага і культурна-рэлігійнага жыцця папярэднічаў працяглы этап “культурнага накаплення”, вынікам якога было станаўленне беларускай культурнай традыцыі.

На пачатку ХІХ ст. яшчэ не існавала адзінай назвы для беларускага этнаса і тэрыторыі яго пражывання. Назва “Беларусь” замацавалася толькі за ўсходнімі губ. – Магілёўскай, Віцебскай і часткай Смаленскай, сярод насельніцтва якіх была шырока распаўсюджана саманазва “беларусы”. Заходнія рэгіёны - Менская, Гарадзенская і Віленская губ. (разам з Ковенскай) называліся “Літвой”, а іх насельніцтва - “ліцвінамі”. У грамадска-культурным жыцці панавала польская мова. На развіццё этнічнай самасвядомасці “беларусаў-ліцвінаў” пасля ліквідацыі уніяцкай царквы ў 1839 г. адмоўна ўплываў раскол па веравызнанні на праваслаўных і каталікоў. Прычым праваслаўе ўспрымалася як “руская вера”, а каталіцызм як “польская”. Расійская афіцыйная навука разглядала Беларуска-літоўскі край як “ісконна рускія землі”, а “беларусаў-ліцвінаў” як сапсаваную палякамі частку рускага народа. З іншага боку, шэраг польскіх навукоўцаў імкнуліся давесці, што беларуска-літоўскія землі з’яўляюцца часткай Польшчы, а іх славянскія жыхары – этнаграфічнай групай польскага этнасу. У выніку ў першай палове ХІХ ст. не існавала ўласна беларускай культурнай традыцыі. Працэс беларускага культурнага накаплення адбываўся на двух шляхах, якія ўмоўна можна назваць “ліцвінскай” і “заходнерускай” культурнымі традыцыямі.

Ліцвінская традыцыя, паводле гісторыка Святланы Куль-Сяльверставай[1], грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, пэўнай тэндэнцыі дэмакратызацыі, якая праяўлялася ў цікавасці да народнай культуры, на ўсведамленні этнакультурнай адметнасці як ад рускіх, так і ад палякаў з этнічнай Польшчы. Трэба дадаць, што яна была часткай т.зв. “Рэчпаспалітаўскага патрыятызму”, хаця і адрознівалася высокай ступенню аўтаномнасці. Па сваёй канфесійнай прыналежнасці большасць прадстаўнікоў гэтай традыцыі з’яўляліся вернікамі каталіцкага касцёлу, а па саслоўнаму складу належалі да шляхты. Літаратурныя і публіцыстычныя творы ў межах гэтай традыцыі ствараліся на польскай, літоўскай і беларускай мовах. Апошняя перадавалася на пісьме лацінкай. Цэнтрам ліцвінскай традыцыі з’яўлялася Вільня.

Ля вытокаў беларускага культурнага накаплення ў межах ліцвінскай традыцыі стаяла група прафесароў гісторыі, славістыкі і права Віленскага універсітэту. Міхал Баброўскі, Ігнат Даніловіч, Іосіф Ярашэвіч, Іван Лабойка і іншыя асвятлялі гісторыю ВКЛ з патрыятычных пазіцый і спрыялі фармаванню адметнай ліцвінскай гістарычнай памяці. І.Лабойка выказваўся таксама за адраджэнне “беларускай славеснасці”[2] У беларускай гістарыяграфіі для пазначэння гэтай групы даследчыкаў іншым разам ужываецца тэрмін “гістарычная школа ліцвінаў-патрыётаў”. Не без уплыву гэтых навукоўцаў у Віленскім універсітэце ўзніклі тайныя таварыствы філаматаў і філарэтаў. Пазней традыцыі гэтай гістарычнай школы працягвалі Яўстах і Канстанцін Тышкевічы, Тэадор Нарбут і Адам Кіркор.

У літаратуры адным з найбольш яркіх прадстаўнікоў ліцвінскай традыцыі з’яўляўся Адам Міцкевіч (1798-1855). Творчасці Яна Баршчэўскага, Яна Чачота, Аляксандра Рыпінскага, Уладыслава Сыракомлі (Людвіка Кандратовіча) было ўласціва беларуска-польскае двухмоўе. Усе яны паходзілі з каталіцкай ліцвінскай шляхты, ведалі беларускую мову і атрымалі сямейнае і школьнае выхаванне ў польскім (рэчпаспалітаўскім) патрыятычным духу. Для большасці з іх галоўнай заставалася польскамоўная творчасць і ідэя Польшчы як Айчыны ў шырокім сэнсе слова. Літва ўспрымалася як “малая радзіма”. (Хаця ліцвінскі патрыятызм гэтых людзей “малым” ніяк не назавеш.) Любоў да Літвы, узмоцненая рамантызмам, з’явілася асновай захаплення народнымі песнямі і легендамі, казкамі і паданнямі. Яны выкарыстоўвалі фальклор, звярталіся да народнай гістарычнай памяці, імкнуліся, каб іх творы дайшлі да народу. Паралельна развівалася літаратура ў сялянскім асяроддзі, якое зберагала фальклор і мову продкаў. Тут таксама з’яўляліся паэты (Паўлюк Багрым), нараджаліся ананімовыя літаратурныя творы.

Прыкметным эпізодам беларускага культурнага накаплення ў межах ліцвінскай традыцыі стала выданне беларускіх буквароў (лемантароў). У 1835 г. у Вільні была выдадзена на беларускай мове чытанка для дзяцей - “Krótkie zebranie nauki Chrześciańskiej. Dla wieśniaków mówiących językiem polsko-ruskim wyznania Rzymsko-katоlickiego”*, а ў 1862 г. у Варшаве - “Лемантар для добрых дзетак-каталікоў”. Сустракаюцца згадкі пра падрыхтаваную да друку ў 1854 г. беларускую граматыку.[3]

Першым у ХІХ ст. класікам беларускай літаратуры і драматургіі стаўся Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (1818-1884). У 1846 г. ён напісаў лібрэта камедыі-оперы „Sielanka”, у якой сяляне размаўлялі па-беларуску. У сярэдзіне 50-ых паэт выдаў шэраг паэтычных кніг на беларускай мове лацінкай („Гапон”, „Дудар Беларускі або Усяго патроху” і інш.). Улады звярнулі ўвагу на беларускамоўную літаратурную творчасць В.Дуніна-Марцінкевіча. Летам 1859 г. цэнзура не дазволіла друкаваць ягоны беларускі пераклад „Пана Тадэвуша”. А ў верасні таго ж года Галоўнае упраўленне цэнзуры прыняло пастанову, якая забараняла друкаванне беларускіх твораў на лацінцы ці, як адзначылі цэнзары, „польскім шрыфтам”.[4] Гэта быў моцны ўдар па беларускаму культурнаму накапленню ў межах ліцвінскай традыцыі.

На пачатку 60-ых гадоў ліцвінская традыцыя перажывала пэўны крызіс. Ужо ў творчасці В.Дуніна-Марцінкевіча назіраўся пэўны адыход ад яе асноўных прынцыпаў. Пісьменнік і драматург шырока выкарыстоўваў тэрміны „беларусы” і „Беларусь”, ужываў запазычанні не толькі з польскай, але і з рускай мовы. Некаторыя свае творы В.Дунін-Марцінкевіч пісаў кірыліцай.

Беларускае культурнае накапленне адначасова адбывалася на шляху развіцця заходнерускай культурнай традыцыі. Яе характэрныя рысы на пачатку ХІХ ст. - усведамленне самабытнасці Беларусі як “Заходняй Русі”, апеляцыя да гістарычных традыцый Полацкага княства, высокая ацэнка ролі праваслаўнай царквы ў гісторыі “заходнерускіх зямель”, антыпольскасць і антыкаталіцкасць. Па канфесійнай прыналежнасці большасць прадстаўнікоў заходнерускай традыцыі – уніяты, а пасля 1839 г. - вернікі праваслаўнай царквы. Многія належалі да праваслаўнага духавенства, займалі дзяржаўныя ці вайсковыя пасады або былі звязанымі з расійскімі магнатамі. Літаратурныя і публіцыстычныя творы пісаліся па-руску і па-беларуску. Беларуская мова, якую звычайна называлі “заходнерускай гаворкай”, перадавалася кірыліцай. Заходнеруская традыцыя ў першай палове ХІХ ст. развівалася пераважна на Гомельшчыне і Магілёўшчыне. Яе прадстаўнікоў Аляксандр Цвікевіч назваў „беларусафіламі ў расейскай культуры”[5].

Нараджалася гэтая традыцыя ў Магілёве. Яе „бацькі” выконвалі пэўны ідэалагічны заказ, зроблены Кацярынай ІІ. У 1793 г. ў Магілёве была выдадзена гістарычная праца „Аб Заходняй Расіі”. Аўтар працы магілёўскі арцыбіскуп Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч між іншым спрабаваў даказаць „гістарычныя правы” Расіі на валоданне беларускімі землямі. Адным з аргументаў быў тэзіс пра „гістарычнае адзінства” рускіх, беларусаў і ўкраінцаў. Ёсць пэўныя падставы сцвярджаць, што менавіта С.Богуш-Сестранцэвіч з’яўляўся аўтарам першай „Беларускай граматыкі”, рукапіс якой пакуль не знойдзены.[6]

У першай палове ХІХ ст. цэнтрам заходнерускай культурнай традыцыі стаў Гомель. Менавіта тут пад апекай расійскага магната графа Міхала Румянцава распачалася навуковая дзейнасць заснавальніка беларускай археаграфіі Івана Грыгаровіча (1792-1862). У 20-40-ыя гады ён падрыхтаваў да друку і выдаў 9 тамоў гістарычных дакументаў. Варта адзначыць пяцітомнае выданне „Актов Западной России”. Ідэалагічная накіраванасць апублікаваных дакументаў бясспрэчна. Беларусь успрымалася І.Грыгаровічам толькі як „Заходняя Русь”. Беларускую мову ён называў то „заходнерускай гаворкай”, то „літоўска-рускай (беларускай) мовай”.[7] Тым не менш, гэтыя археаграфічныя зборнікі ў далейшым паспрыялі выпрацоўцы ўласна беларускай гістарычнай памяці.

Усведамленню гістарычнай самабытнасці беларусаў і Беларусі спрыялі гістарычныя працы Міхала Без-Карніловіча і О.Турчыновіча. Першы з іх лічыў беларусаў “самастойным племенем”, нашчадкамі крывічоў і радзімічаў, адзначаў дзяржаўнасць Полацкай зямлі.[8] О.Турчыновіч сцвярджаў, што, па меньшай меры, да XV ст. існавала ўласна беларуская гісторыя.[9]

Першыя буйныя публікацыі, прысвечаныя Беларусі, з’явіліся ў расійскім друку ў 50-ыя г. Іх аўтарам быў Павел Шпілеўскі. У большасці артыкулаў ён паўтараў тэзісы расійскай афіцыйнай прапаганды (у т.л. тэзіс пра “ісконна рускія землі”), але ўсё ж такі лічыў Беларусь асобным этнаграфічным рэгіёнам. У 1845 г. ён склаў Слоўнік караняслоў беларускай гаворкі, а праз год падрыхтаваў да друку “Кароткую граматыку беларускай мовы”. Аснову беларускага алфавіта ў ягонай граматыцы складала кірыліца. Аднак улады не дазволілі яе выдання.

Тым не менш заходнеруская культурная традыцыя асабліва не пярэчыла расійскай афіцыйнай ідэалогіі, аснову якой складала вядомая формула графа Уварава: “православие, самодержавие, русская народность”. На пачатку 60-ых г. афіцыйныя колы нават пачалі схіляцца да думкі пра мэтазгоднасць выдання беларускамоўнай урадавай газеты. Папячыцель Віленскай навучальнай акругі П.Шырынскі-Шахматаў выношваў планы выкладання Закона Божага ў беларускіх губернях па-беларуску.[10] Зразумела, што гэтая „сімпатыя” да беларусаў грунтавалася толькі на жаданні Расіі выкарыстаць „беларускую карту” ў барацьбе з польскімі ўплывамі.

Ліцвінская і заходнеруская культурныя традыцыі ў пэўным сэнсе былі адлюстраваннем таго цывілізацыйнага разлому, які прайшоў праз Беларусь. Калі „ліцвінства” цягацела да цывілізацыйных каштоўнасцяў еўрапейскай каталіцка-пратэстанцкай культуры, то заходнеруская традыцыя была пэўным ўвасабленнем візантыйска-рускай праваслаўнай цывілізацыі.

Афармленню традыцыі беларускага культурнага накаплення паспрыяла распаўсюджванне ў Беларусі і Літве палітычнай ідэалогіі лібералізма. Лібералы Беларуска-літоўскага края ў першай палове ХІХ ст. сваёй мэтай лічылі дасягненне свабоды асобы і забяспячэнне сацыяльнага прагрэсу. Пад апошнім разумелася свабода сумлення, вызваленне асобы ад дзяржаўнай апекі, адмена саслоўных прывілеяў, устанаўленне палітычных свабод, а таксама свабода гандлю і працы. Лібералы імкнуліся да ўсталявання прававой дзяржавы ва ўмовах самаўладдзя. Першымі крокамі на гэтым шляху павінна была стаць адмена прыгоннага ладу і судовая рэформа. У першай палове ХІХ ст. прадстаўнікі шляхты Віленскай, Менскай і Гарадзенскай губ. неаднаразова абмяркоўвалі праблему прыгоннага ладу і звярталіся да імператара з праектамі яго адмены. Некаторыя самастойна вызвалялі сялян ад прыгнёту.[11]

Ліберальны рух не быў аднародным. Ужо ў першай трэці ХІХ ст. у ім пачала вызначацца памяркоўная і радыкальная плыні. На думку гісторыка Марыны Сакаловай, лініяй падзелу сталі адносіны да дэмакратыі. Памяркоўныя лібералы бачылі ў дэмакратыі толькі сродак вырашэння сацыяльных канфліктаў праз дасягненне кампрамісу. Радыкалы разумелі дэмакратыю як кіраванне дзяржавай пры ўдзеле ўсяго народу і адзіны сродак вырашэння ўсіх сацыяльных праблемаў. Дзеля стварэння справядлівага грамадства яны імкнуліся да знішчэння існуючага ладу. Радыкалы заяўлялі, што дзейнічаюць ад імя народу і ў яго інтарэсах, і актыўна спрабавалі пашырыць свае ідэі сярод сялян і рамеснікаў. Усё гэта было характэрна для дзейнасці Франца Савіча, Юліяна Бакшаньскага, сяброў „Брацтва літоўскай моладзі”, якое існавала ў Менску ў другой палове 40-ых г. ХІХ ст і інш.

Разгром гурткоў напрыканцы 40-ых г. яшчэ больш паспрыяў размежаванню паміж памяркоўнымі і радыкальнымі лібераламі. Калі першыя звязвалі свае надзеі з культурна-асветніцкай працай, то радыкалы адзіны сродак усталявання дэмакратычнай рэспублікі бачылі ў народнай рэвалюцыі. Менавіта яны дзеля прапаганды сваіх ідэй пачалі звяртаць усё большую увагу на этнічныя асаблівасці сацыяльных нізоў. Найбольш відавочным гэта стала падчас паўстання 1863-64 г.

Паўстанне 1863-64 г. цікавіць нас у першую чаргу асобай Канстанціна Вікенція Каліноўскага (1838-64). Гэта адзін з найбольш яркіх прадстаўнікоў ліцвінскай традыцыі. У 1862 г. ён наладзіў выданне першай беларускай газеты „Мужыцкай праўды”, на старонках якой выступаў за палітычнае і духоўнае вызваленне беларускіх сялян, за стварэнне дэмакратычнай народнай дзяржавы. Паміж радкоў „Мужыцкай праўды” лёгка прачытваецца імкненне Каліноўскага да палітычнай самастойнасці і незалежнасці Беларуска-Літоўскай дзяржавы.

Спроба К.Каліноўскага сумясціць у антыўрадавай прапагандзе ідэалогію радыкальнага лібералізма з этнічнымі кампанентамі аказалася досыць удалай. Пастаянная апеляцыя да гістарычных, культурных і рэлігійных традыцый, спроба праз мову „Мужыцкай праўды”, праз варшаўскае выданне лемантара 1862 г. і інш. узняць грамадскі прэстыж беларускай мовы паспрыялі актыўнаму далучэнню беларускага сялянства Віленшчыны і Гарадзеншчыны да паўстання.

Падзеі першай паловы 60-ых г. моцна паўплывалі на далейшую эвалюцыю працэса культурнага накаплення. Адмена прыгоннага ладу і паўстанне 1863 г. значна прыспешылі працэс дэмакратызацыі грамадства, які, як заўважыў яшчэ Міхал Ромэр, генетычна звязаны з нацыянальным Адраджэннем.[12] Маніфест 19 лютага 1861 г. нанёс моцны ўдар па саслоўнай структуры грамадства. Паўстанне паспрыяла палітычнай актывізацыі сацыяльных нізоў незалежна ад таго, на чыім баку ў паўстанні яны апынуліся. Яно ж прыспешыла і працэс ліквідацыі прыгонніцтва. Увесну 1863 г. улады, баючыся пашырэння паўстання, прадаставілі сялянам Беларусі і Літвы права выкупу зямлі і дзяржаўныя крэдыты для яго ажыццяўлення.

Аднак гэтая дэмакратызацыя адбывалася ва ўмовах рэзкага ўзмацнення палітыкі русіфікацыі. Фактычна адзінай магчымасцю легальнай грамадскай дзейнасці станавіўся ўдзел у гэтай палітыцы. Частка сацыяльных нізоў насельніцтва Беларусі скарыстала з гэтай магчымасці. А вось большасць мясцовай шляхты зрабіла іншы выбар.

Пасля разгрому паўстання адбывалася хуткая пераарыентацыя значнай часткі палітычна паланізаваных колаў літоўскага і беларускага этнасаў. Раней, калі існавала магчымасць легальнай грамадска-культурнай працы на карысць Беларусі і Літвы, сфармаваўся нават пэўны тып грамадскага работніка краю. Пасля паўстання ва ўмовах жорсткай палітыкі русіфікацыі легальныя магчымасці такой працы зніклі. Большасць т.зв. “польскіх элементаў” пачала арыентавацца на Польшчу, на яе культурныя патрэбы, г.зн., што палітычная паланізацыя гэтай часткі шляхты Беларусі і Літвы больш актыўна дапаўнялася культурнай паланізацыяй.[13] Падмурак з-пад ліцвінскай традыцыі таксама выбівала поўная русіфікацыя афіцыйнай сістэмы адукацыі і забарона друку на польскай, літоўскай і беларускай мовах лацінкай. У выніку крызіс ліцвінскай традыцыі яшчэ больш паглыбіўся.

Адначасова расійскія ўлады актыўна разыгрывалі “беларускую карту”. У 1869 г. яны дазволілі друкаваць на беларускай мове грамадзянскім шрыфтом этнаграфічныя зборнікі. Пашыралася ўжыванне тэрміна “Беларусь”. Прычым да “беларускіх” зямель улады пачалі адносіць ужо і Менскую губ. У 1863 г. этнограф Павел Баброўскі прапанаваў галоўным крытэрыям для вызначэння этнасу лічыць мову.[14] У прыватнасці, ён пісаў, што беларус-селянін ці будзе ён праваслаўны, ці каталік, мае свае перакананні, сваю маральную філасофію і перадае гэта разам з мовай сваім дзецям і ўнукам. Ідэя вызначэння этнічнасці па мове цалкам адпавядала інтарэсам расійскага афіцыёзу, які лічыў беларускую мову толькі дыялектам рускай.

У 60-70-ыя г. пры актыўным удзеле афіцыйных колаў на глебе заходнерускай культурнай традыцыі была распрацавана т.зв. “тэорыя заходнерусізма”. Паводле яе Беларусь з’яўлялася культурнай і дзяржаўнай часткай Расіі, а беларусы - адгалінаваннем рускага этнасу. Гісторык Міхал Каяловіч у сваіх працах даказваў, што Украіна, Беларусь і Літва гістарычна ўяўляюць сабой адно цэлае і з’яўляюцца неад’емнай часткай Расіі як тэрытарыяльна, так і этнічна. Этнаграфічныя асаблівасці Беларусі тлумачыліся польскімі ўплывамі і падлягалі ліквідацыі. Апошнім гэтая тэорыя істотна адрознівалася ад заходнерускай культурнай традыцыі. Зрэшты, не ўсе “заходнерусы” падзялялі ідэю знішчэння этнаграфічных асаблівасцяў.

Умацаванню заходнерусізма павінны былі спрыяць шматлікія навуковыя даследаванні народнай культуры беларусаў, якія пры падтрымцы ўрада шырока разгарнуліся ў 60-70-я гады. Навукоўцы (Іван Насовіч, Михал Дзмітрыеў, Юльян Крачкоўскі, Аляксандр Семянтоўскі і інш.) і сапраўды імкнуліся гэта зрабіць. Аднак фактычна іх даследаванні толькі пацвярджалі існаванне самастойнага беларускага этнасу. Як гэта часта бывае ў гісторыі рэальныя наступствы пэўных дзеянняў цалкам пярэчылі намерам тых, хто іх здзейсняў.

Працэс беларускага культурнага накаплення, якое адбывалася ў межах ліцвінскай і заходнерускай культурных традыцый, ва ўмовах дэмакратызацыі грамадства паспрыяў афармленню ўласна беларускай культурнай традыцыі. Прычыніліся да гэтага і “ліцвіны” і “заходнерусы”. Беларускасць у пэўным сэнсе была спробай прымірэння двух розных цывілізацыйных тыпаў, якія дзялілі Беларусь.

Ужо першая публічная праява беларускай культурнай традыцыі адначасова была спробай яе прарыву на “палітычную тэрыторыю”. У канцы 70-пачатку 80-х гадоў беларускія народнікі выступілі з тэарэтычным абгрунтаваннем існавання беларусаў як “асобнай галіны славянскага племені”. Упершыню выпрацоўка нацыянальнай ідэалогіі аказалася звязанай з сацыялістычнай ідэяй у яе народніцкім варыянце. У народніцкіх выданнях (“Пісьмы пра Беларусь. Пісьмо першае” Данілы Баравіка, “Пасланне да землякоў беларусаў” Шчырага беларуса, двух нумарах гектаграфічнага часопіса “Гомон” і інш.) адзначаліся спецыфічныя кліматычныя, прыродна-геаграфічныя, гістарычныя і этнаграфічныя ўмовы, якія адрознівалі Беларусь ад Расіі, Польшчы і Украіны. Падкрэслівалася адметнасць беларускай мовы. Народнікі сцвярджалі, што беларускі народ адчувае сваё арганічнае адзінства і адрознівае свае інтарэсы ад польскіх і велікарускіх. Аўтары публікацый прапанавалі лозунг “Беларусь для беларусаў”. Пры гэтым беларускі этнас успрымаўся імі як выключна сялянскі. Падобнае ўспрыяцце прывядзе ў далейшым да этналінгвістычнай і сацыяльнай абмежаванасці беларускай культурнай традыцыі.

Ідэю самастойнасці беларускага этнасу адстойвалі аўтары публікацый у легальнай газеце ”Минский листок“, якая была цэнтрам групоўкі беларускіх памяркоўных лібералаў. Гісторык Мітрафан Доўнар-Запольскі ў сваіх артыкулах (1888) на старонках газеты даказваў існаванне беларускай нацыі, падкрэсліваючы самабытнасць беларускай гісторыі і мовы.

На канчатковае афармленне беларускай культурнай традыцыі моцна паўплывала літаратурная дзейнасць Францішка Багушэвіча (1840-1900). У прадмове да “Дудкі беларускай”, выдадзенай у Кракаве ў 1891 г. на лацінцы, паэт абвясціў пра існаванне самастойнай і паўнацэннай беларускай мовы, акрэсліў тэрыторыю яе распаўсюджвання, папярэдзіў, што страта роднай мовы прывядзе да знікнення беларускага этнасу. Паэт з гонарам згадваў мінулае Беларусі, калі яна разам з Літвой баранілася ад крыжацкіх нападаў, а пасля ўтварэння дзяржавы Гедыміна апынулася ў сярэдзіне Літвы як “тое зярно ў гарэху”.[15] Упершыню ў гэтай прадмове ўсе этнічныя беларускія землі былі названыя Беларуссю.

На старонках “Мужыцкай праўды”, у творах Ф.Багушэвіча, у публікацыях “Минского листка” прысутнічалі пэўныя праявы нацыянал-кансерватызму (тэрмін Н.Недасека[16]). Маецца на ўвазе, ідэя захавання культурных традыцый, абароны ўласнай культурнай адметнасці ад поўнай дэнацыяналізацыі. Менавіта гэтая ідэя прыцягнула да беларускай культурнай дзейнасці такіх прадстаўнікоў вышэйшых колаў грамадства як Аляксандр Ельскі і Эдвард Вайніловіч.

Ёсць усе падставы лічыць беларускіх народнікаў і Ф.Багушэвіча “піянерамі” ўласна беларускага Адраджэння. Менавіта яны прычыніліся да пачатку “палітычнага” этапу беларускага нацыянальнага руху, які распачаўся напрыканцы ХІХ – на пачатку ХХ ст. Хаця ва ўмовах Расійскай імперыі, дзе дзяржава была выключна інструментам гвалту, нават літаратурная творчасць станавілася палітычнай дзейнасцю.

Можна зрабіць выснову, што на афармленне ўласна беларускай культурнай традыцыі моцна паўплывала як ідэалогія лібералізма, спалучаная на беларускай глебе з асобнымі элементамі кансерватызма, так і сацыялістычная ідэалогія ў выглядзе народніцтва. У беларускай гісторыі праявілася агульнаеўрапейская тэндэнцыя: нацыяналізм на працягу амаль усяго ХІХ ст. быў звязаны менавіта з ліберальнымі і радыкальнымі рухамі.[17]

Усё, што адзначалася вышэй, датычыла толькі нацыянальнай эліты. На рубяжы стагоддзяў беларуская нацыя як палітычная катэгорыя знаходзілася на пачатку свайго фармавання. Яна існавала, галоўным чынам, як пэўная тэндэнцыя ідэйных пошукаў нацыянальнай эліты. Народны протанацыяналізм (тэрмін Эрыка Хабсбаўма[18]) як пачуццё калектыўнай прыналежнасці да нацыі быў досыць слабым. Нават саманазва “беларусы” яшчэ не мела ўласна нацыянальнага зместу і выкарыстоўвалася часцей як тапонім. Таксама ўжываліся канфесіянімы – “рускія” і “палякі”. Значная частка жыхароў паўночна-заходняй і цэнтральнай Беларусі называлі сябе “тутэйшымі”[19]. Тутэйшасць уяўляла сабой досыць цікавы феномен масавай свядомасці насельніцтва Беларусі эпохі нацыянальных рухаў. Яго можна трактаваць як падсвядомае імкненне пазбегнуць нацыянальнага самавызначэння. Пераважалі сацыяльныя і канфесійныя формы ідэнтыфікацыі.

Галоўнай перашкодай на шляху нацыянальнай кансалідацыі беларусаў была палітыка расійскага ўраду. Уведзеныя ўрадам абмежаванні ў сацыяльна-эканамічнай галіне затрымлівалі працэс мадэрнізацыі грамадства, адным з вынікаў якога павінна было стаць з’яўленне ўплывовага “сярэдняга класа”. Заходнерусізм стаўся нават формай самасвядомасці часткі беларускага насельніцтва. Негатыўную ролю адыгрывала і канфесійная сітуацыя. Ліквідацыя ў 1839 г. уніяцкай царквы азначала знішчэнне рэлігійнага нацыятворчага фактару, які даваў найбольшыя шансы для выспявання беларускай нацыянальнай самасвядомасці. Разам з уніяцкай царкоўнай іерархіяй знікла тая праслойка беларускага грамадства, якая мела ўсе шансы стаць правадыром беларускага Адраджэння.

Пасля 1839 г. расійскія ўлады моцна спрыялі падзелу насельніцтва на “рускіх” і “палякаў” адпаведна “рускай веры” і “польскай веры”. Большасць беларусаў як вернікаў праваслаўнай царквы трапіла ў катэгорыю “рускіх”. Пры гэтым праваслаўная царква з яе клопатам пра вусную народную культуру і традыцыйныя пабытовыя нормы фактычна кансервавала абшчынныя структуры. Гэта моцна перашкаджала нацыятворчым працэсам. Яшчэ адной перашкодай была ідэя эгалітарызму, характэрная для праваслаўнай дактрыны. У грамадскім жыцці яна непазбежна выклікала пэўныя сацыяльныя супярэчнасці, што таксама стрымлівала працэс фармавання нацыі. Каталіцкі касцёл з ягонай ідэалогіяй грамадскай салідарнасці меў большыя шансы прычыніцца да выспявання беларускай нацыянальнай ідэі, але не выкарыстаў іх. Уцягнуты ў расійска-польскі канфлікт, касцёл вёў цяжкую барацьбу за выжыванне. Ён стаўся аплотам польскасці ў Беларусі.

У гэтай сітуацыі з улікам працэсу дэмакратызацыі грамадства пашырэнне нацыянальнай ідэі гарантавалася яе спалучэннем з папулярнымі палітычнымі ідэалогіямі або кан’юнктурнымі сацыяльна-палітычнымі праграмамі. Ролю каталізатара нацыянальнага руху на рубяжы стагоддзяў магла адыграць сацыял-дэмакратычная мадэль сацыялістычнай ідэалогіі або, па меньшай меры, сацыялістычныя лозунгі.

Гэтая мадэль пачала распаўсюджвацца на беларускіх і літоўскіх землях у 80-90-ыя г. ХІХ ст. і хутка набыла нацыянальную афарбоўку. Найбольш уплывовымі сацыялістычнымі партыямі ў Беларусі і Літве на пачатку ХХ ст. былі Польская сацыялістычная партыя (ППС) і Яўрэйскі рабочы саюз (БУНД), які фактычна манапалізаваў рабочы рух. Пашыраліся ўплывы велікарускіх сацыялістычных партый (РСДРП і ПСР).

Першай палітычнай беларускай арганізацыяй у ХХ ст. стала Беларуская рэвалюцыйная партыя, заснаванная Вацлавам Іваноўскім. Праіснавала яна нядоўга. У 1903 г. на смену ёй прыйшла Беларуская рэвалюцыйная Грамада. Абедзьве гэтыя арганізацыі больш нагадвалі інтэлігенцкі клуб, чым палітычную арганізацыю.[20] Ператварэнню “клуба” ў палітычную партыю паспрыяла рэвалюцыя 1905-1907 гг., у якую яна ўступіла пад назвай Беларускай сацыялістычнай Грамады.

Ля вытокаў палітычнага этапа беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння стаялі Вацлаў Іваноўскі, браты Іван і Антон Луцкевічы, Алесь Бурбіс, Францішак Умястоўскі і Вацлаў Ластоўскі. Звычайна з гэтай арганізацыяй звязваюць першыя крокі беларускага сацыял-дэмакратычнага руху. Аднак аналіз тэарэтычных пазіцый і практычнай дзейнасці БСГ у перыяд рэвалюцыі сведчыць пра іншае. БСГ працягвала традыцыі беларускіх народнікаў. Сацыял-дэмакратызм гэтай партыі “насіў фрагментарны характар, выяўляўся хутчэй у тэндэнцыях”[21].

Наогул, спалучэнне сацыялістычнай ідэалогіі, заснаванай на тэорыі марксізма, з беларускім нацыянальным рухам было амаль немагчымым, бо ў Беларусі не сфармаваўся нацыянальны пралетарыят. Беларускія сацыялістычныя арганізацыі непазбежна зыходзілі на народніцкія пазіцыі, бо маглі арыентавацца толькі на сялянства, асабліва, на яго бяднейшую частку.

У перыяд рэвалюцыі 1905-1907 гг. у дзейнасці БСГ спалучаліся сацыяльныя і нацыянальныя пытанні. Аднак выразна дамінаваў сацыяльны кампанент. Нацыянальнае часцей выступала як форма для прапаганды сацыяльных ідэй.

На другім з’ездзе ў студзені 1906 г. БСГ абвясціла сябе “партыяй працавітай беднаты Беларускага краю без адрознення нацыянальнасцяў”. Гэтая перамена была выклікана дамінаваннем класавага падыходу. Але не толькі гэтым. З улікам далейшай дзейнасці кіраўнікоў БСГ праграмныя змяненні можна ахарактарызаваць як пэўную эвалюцыю разумення нацыі ў накірунку ад трактоўкі яе як этнакультурнай арганізацыі да палітычна-тэрытарыяльнага аб’яднання (палітычнай нацыі-дзяржавы). Магчыма, да гэтай эвалюцыі пэўнае дачыненне мелі т.зв. “краёўцы”, якіх можна лічыць прадаўжальнікамі ліцвінскай традыцыі.

Краёвая ідэалогія нарадзілася ў асяроддзі ліцвінскай шляхты, прадстаўнікі якой адчувалі сваю прыналежнасць адначасова да розных этнасаў. Галоўным пастулатам краёвай ідэалогіі быў пастулат палітычнай нацыі. На думку краёўцаў, усе, хто ўсведамляў сябе “грамадзянамі Краю”, належалі да адзінай нацыі незалежна ад этнічнага паходжання і культурнай прыналежнасці. Падобнае ўсведамленне не перашкаджала адэптам краёвасці працаваць у рэчышчы розных этнічных рухаў[22]. Усё гэта дазваляе для перыяду 1907-1915 гг. ужываць тэрміны “беларускія” або “польскія краёўцы”. Сацыяльна-палітычная свядомасць краёўцаў грунтавалася на ідэях лібералізма.

Адным з ідэолагаў беларускіх краёўцаў быў Раман Скірмунт, чые погляды былі набліжаны да праграмы праваліберальнай партыі “Саюз 17 Октября”. У І Дзяржаўнай думе Р.Скірмунт разам з князем Іеранімам Друцкім-Любецкім, біскупам Эдвардам фон дэр Ропам, Балеславам Ялавецкім і інш. ўтварылі т.зв. “Тэрытарыяльнае кола”, якое адстойвала інтарэсы Беларуска-літоўскага краю. Аналіз іх дзейнасці дазволіў гісторыку Янку Запрудніку заявіць пра беларускасць гэтых дзеячоў[23]. Безумоўна, як краёўцы яны працавалі і для Беларусі.

У 1907-1908 гг. Р.Скірмунт спрабаваў стварыць Краёвы Саюз, які павінен быў аб’яднаць беларускую, польскую і літоўскую нацыянальныя партыі. Аднак сацыяльны радыкалізм кіраўніцтва БСГ не спрыяў палітычным кантактам з беларускімі краёўцамі. Спроба стварэння беларускай ліберальнай партыі аказалася перадчасовай. Тым не менш ва ўмовах спаду рэвалюцыі менавіта лібералізм стаў палітычнай асновай для наладжвання адносін паміж рознымі плынямі беларускага руху.

Пасля самароспуску БСГ у 1906 г. цэнтрам нацыянальнай дзейнасці стала штотыднёвая газета “Наша Ніва”, якая выдавалася ў Вільні. Аналіз публікацый галоўнай беларускай газеты сведчыць, што ў новых ўмовах погляды былых кіраўнікоў БСГ па агульнапалітычных пытаннях і нават па аграрнай праблеме прынцыпова не розніліся ад поглядаў беларускіх краёўцаў – прыхільнікаў памяркоўнага лібералізма.

Лібералізацыя поглядаў кіраўніцтва беларускага руху стварала магчымасці для палітычных кантактаў дзеля кансалідацыі ўсіх нацыянальных сіл. Сярод нацыянальнай эліты пашыралася разуменне нацыі як палітычнага саюза (аб’яднання) тых, хто звязваў сваю будучыню з Беларуссю. У міжрэвалюцыйны перыяд у доме княгіні Марыі Магдалены Радзівіл, фундатаркі шматлікіх беларускіх і літоўскіх культурных праектаў, адбыліся сустрэчы і перамовы паміж Раманам Скірмунтам, з аднаго боку, і братамі Луцкевічамі, Вацлавам Іваноўскім і Аляксандрам Уласавым з другога[24]. Гэтыя кантакты спрыялі паразуменню розных сацыяльных сіл на глебе нацыянальна-культурнага Адраджэння. У прыватнасці, яны забяспечылі фінансавую падтрымку беларускіх культурных праектаў з боку прадстаўнікоў вышэйшых колаў Беларусі.

Імкненне да кансалідацыі нацыянальных сіл, спалучанае з прапагандай лібералізму, спрыяла далейшай эвалюцыі разумення нацыі як палітычнай катэгорыі, дапамагала пераадоленню этналінгвістычнай і сацыяльнай (сялянскай) абмежаванасці ўспрыяцця беларускай нацыі. Пра гэта сведчыць тайнае выданне беларусамі ў Вільні штодзённых рускамоўнай “Вечерней газеты” (1911-1915) і польскамоўнага “Кур’ера краёвага” (1912-1914)[25]. Кіраўнікі беларускага руху зразумелі, што сацыяльная прастора беларускамоўнай прапаганды абмежавана галоўным чынам вёскай. Прапаганда беларускай ідэі на рускай і польскай мовах пашырала сацыяльныя і культурныя межы нацыянальнага руху.

Менавіта палітычная трактоўка нацыі давала беларускай нацыянальнай ідэі шанс знайсці масавую падтрымку сярод насельніцтва Беларусі. Як ужо адзначалася працэс мадэрнізацыі грамадства (у Э.Хабсбаўма: дэмакратызацыі), які ламаў традыцыйную саслоўную структуру і рыхтаваў грамадскаць да прыняцця новых ідэалогій (у т.л. і нацыянальнай), у Беларусі адбываўся вельмі марудна. Расійскія ўлады, быццам, спрабавалі “закансерваваць” мясцовае грамадства. Міхал Ромэр, які на пачатку ХХ ст. параўноўваў Беларусь і “этнаграфічную” Літву, заўважыў, што ў апошняй “у сто разо

ў менш саслоўнасці, чым у яе ўсходняй суседкі – Беларусі, дзе не развіваецца ні буйная прамысловасць, ні моцная сярэдняя зямельная ўласнасць”.[26] Замаруджанасць працэсу мадэрнізацыі затрымлівала фармаванне “сярэдняга класа”, які ў другой палове ХІХ ст. з’яўляўся галоўным апірышчам нацыянальных рухаў у Еўропе.[27] Беларуская нацыянальная эліта абаперціся на гэтую сацыяльную сілу не магла. Тым не менш развіццё нацыянальнага руху працягвалася. Найбольшых поспехаў беларусы дасягнулі ў галіне культуры.

Асаблівую ролю ў працэсе беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння адыгрывала “Наша Ніва”. Невыпадкова яна стала сімвалам беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння. Пад кіраўніцтвам С.Вольскага (з лістапада 1906 г.), Аляксандра Уласава (са снежня 1906 г.) і Янкі Купалы (з сакавіка 1914 г.) газета вяла барацьбу за прызнанне існавання беларускай нацыі, за роўнасць беларусаў у правах з іншымі народамі. Шмат увагі надавалася тэарэтычнаму абгрунтаванню права на захаванне і развіццё ўласнай культуры і, у першую чаргу, беларускай мовы.

Паэт Максім Багдановіч у 1916 г. у артыкуле “Белорусское возрождение” наступным чынам ацаніў значэнне “Нашай Нiвы”: “Ставячы сваёй мэтай усебаковае адраджэнне беларускай народнай культуры, а гэта значыць, цвёрда стоячы на пэўнай дэмакратычнай пазіцыі, яна прабіла сабе дарогу ў самыя глухія куткі Беларусі, у самыя цёмныя колы грамадства. Для многіх тысяч людзей яна была першай прачытанай газетай, першай крыніцай ведаў, якая не мела казённай пячаткі і прамаўляла простай і яснай мовай. Да беларускага селяніна, які прывык да думкі, што ён – хам, а яго “мова” – хамская, “Наша Нiва” звярнулася на гэтай мове, выклікаючы ў чытача павагу і да яе, і да самога сябе, абуджаючы пачуццё ўласнай годнасці”[28]

На думку даследчыка Уладзіміра Конана, “Наша Ніва” была свайго роду грамадскім інстытутам беларускай культуры. Яна ж выконвала ролю каардынацыйнага выдавецкага цэнтра.[29] “Наша Ніва” выпускала папулярны “Беларускі каляндар”, альманахі “Зборнік “Нашай Нівы”, “Калядную пісанку.1913 г.” і інш.

Працяглы час яна выдавалася на кірыліцы і на лацінцы. У пэўным сэнсе гэта была яшчэ адна спроба захаваць для беларускай культурнай традыцыі здабыткі “ліцвінства”. Толькі ў кастрычніку 1912 г. быў зроблены канчатковы выбар на карысць кірыліцы.

У стварэнні навуковага падмурку беларускага Адраджэння вялікую ролю адыгралі працы філолага-славіста і этнографа Яўхіма Карскага. Ягонае шматтомнае навуковае даследаванне “Беларусы”, асноўная частка якога была апублікавана ў 1903-1916 гг., стала сапраўднай энцыклапедыяй беларусазнаўства. Я.Карскі навукова абгрунтаваў нацыянальную самабытнасць беларусаў як самастойнага славянскага народу, які стварыў багатую і арыгінальную культуру і захаваў ўласныя гістарычныя традыцыі. Гэты даследчык на падставе моўнага крытэрыя акрэсліў этнічныя межы Беларусі.

Вартае ўвагі тое, што па сваіх поглядах даследчык належаў да плыні заходнерусістаў. Заходнерусізм ва ўмовах палітычнага развіцця беларускага нацыянальнага руху значна актывізаваўся. Ён фактычна ператварыўся ў рэгіянальны варыянт расійскага велікадзяржаўнага шавінізму і вёў ідэалагічную вайну супраць беларускага Адраджэння. А вось дзейнасць “заходнерускіх” навукоўцаў, як і раней, спрыяла беларускай справе. Поруч з Я.Карскім трэба назваць імя Аляксея Сапунова, які сваімі гістарычнымі і этнаграфічнымі працамі таксама ўмацоўваў ідэю нацыянальнай адметнасці і самабытнасці беларусаў.[30]

Ідэя самабытнай беларускай гісторыі набыла рысы навуковай канцэпцыі ў “Кароткай гісторыі Беларусі” (1910) Вацлава Ластоўскага.

“Наша Ніва” непасрэдна прычынілася да з’яўлення іншых органаў беларускага друку. Увесну 1912 г. сельскагаспадарчы аддзел газеты быў ператвораны ў самастойны часопіс “Саха”. Амаль адначасова пачаў выходзіць у Менску літаратурны месячнік для моладзі “Лучынка” (рэдактар Алаіза Пашкевіч) і ў Пецярбургу грамадска-палітычны і літаратурны альманах “Маладая Беларусь”. У студзені 1913 г. у Вільні з’явілася штотыднёвая каталіцкая газета “Беларус”.

Прыкметныя поспехі адбыліся ў развіцці беларускага кніжнага друку. У 1908-1914 гг., па падліках гісторыка Міхала Біча, была выдадзена 77 беларускіх кніжак агульным накладам 226 600 паасобнікаў. Асноўную частку кніжнай прадукцыі выдалі беларуская выдавецкая суполка ў Пецярбургу “Загляне сонца і ў наша ваконца” і выдавецтва “Нашай Нівы”, якія цесна ўзаемадзейнічалі.[31]