Ліцвінства, заходнерусізм і беларуская ідэя. ХІХ – пачатак ХХ ст.

Адным з прыярытэтных накірункаў гістарыяграфіі Рэспублікі Беларусь з’яўляецца даследаванне беларускага руху і фармавання нацыянальнай ідэі. Намаганні беларускіх даследчыкаў рубяжа ХХ ст. – ХХІ ст. былі плённымі. Працы Аляксея Каўкі, Юры Туронка, Міхася Біча, Станіслава Рудовіча, Алега Латышонка, Яўгена Мірановіча, Паўла Церашковіча, Сяргея Токця ды інш. паглыбілі нашыя веды пра працэс беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння ў самай шырокай трактоўцы гэтага паняцця. Але асаблівай увагі заслугоўваюць спробы пабудовы канцэптуальнай схемы развіцця беларускага нацыянальнага руху і выпрацоўкі беларускай ідэі на працягу ХІХ – пачатку ХХ ст.

У першую чаргу, трэба нагадаць пра схему, прапанаваную А.Каўкам у энцыклапедычным артыкуле Беларускі нацыянальна-вызваленчы рух[1]. Аўтар вылучыў два асноўныя этапы беларускага руху – “пачаткова-падсвядомы рух “у сабе”, здзейснены пераважна ў рамках польскага нацыянальна-вызваленчага працэсу (1794-1863)”, і рух “для сябе” з усведамленнем уласна беларускіх нацыянальных інтарэсаў і імкненнем да ўласнай дзяржаўнасці (1864-1918). На жаль, гэтая канцэпцыя не стала прадметам дыскусіі. Вельмі важным крокам у вывучэнні праблемы стала кніга польскага даследчыка Рышарда Радзіка Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową. Białorusini na tle przemian narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej XIX stulecia (Lublin, 2000). Праўда, і яна не выклікала шырокага абмеркавання, хоць варта адзначыць рэцэнзію Яўгена Мірановіча, які між іншым звярнуў увагу на адсутнасць у аўтарскім пераліку пачынальнікаў беларускага Адраджэння прадстаўнікоў мясцовай праваслаўнай эліты[2]. Cвайго роду адказам на канцэпцыю Р.Радзіка можна лічыць кнігу Ігара Марзалюка Людзі даўняй Беларусі: этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (Х – ХVII cт.). (Магілёў, 2003). Аўтар не лічыць нацыю прадуктам выключна эпохі мадэрнізацыі еўрапейскай цывілізацыі. Паводле І.Марзалюка, ужо ў XVI ст. “у асяроддзі русінскай інтэлектуальнай эліты пачынае афармляцца канцэпцыя аб’яднанай “кроўю і глебай”, супольнай мовай і культурай нацыі, якая мае гістарычныя традыцыі ўласна “рускай” дзяржаўнасці”[3]. Важнейшым фактарам этнічнай самаідэнтыфікацыі Ігар Марзалюк лічыць канфесійную прыналежнасць. Прычым, на яго думку, прыняцце каталіцызма азначала разрыў са старабеларускім этнасам і поўную (“ментальную і моўную”) паланізацыю або літуанізацыю[4]. Заўважым, што гэтае канфесійнае абмежаванне не дазваляе зразумець пазнейшага (ХІХ ст.) ўдзелу прадстаўнікоў каталіцкай шляхты ў працэсе фармавання беларускай ідэі*.

На жаль, прыходзіцца канстатаваць, што беларускіх даследчыкаў больш прывабліваюць спрэчкі наконт трактоўкі і ацэнкі канкрэтнага факта або канкрэтнай асобы, чым абмяркаванне пэўных тэарэтычных мадэляў ці канцэптуальных схемаў развіцця беларускага руху.

Уаснае даследаванне грамадска-палітычнай дзейнасці літоўскіх і беларускіх палякаў у апошняе пяцідзесяцігоддзе Расейскай імперыі (1864 – люты 1917 г.), імкненне зразумець месца і ролю г.зв. “польскага пытання” ў беларускай гісторыі прымусіла звярнуцца да аналіза этнакультурнай сітуацыі на беларускіх землях на працягу ўсяго ХІХ ст. У выніку таксама была выпрацавана пэўная схема развіцця беларускай ідэі, прадстаўленая ў манаграфіі Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй…”[5] Пры гэтым выкарыстоўвалася паняцце “ліцвінская традыцыя”, уведзенае ў навуковы зварот Святланай Куль-Сяльверставай[6], а таксама паняцці “заходнеруская традыцыя” і “беларускае культурнае накапленне”. Пад апошнім разумеліся тыя падзеі культурнага жыцця, якія спрыялі пранікненню ў культуру эліты беларускай мовы і фармавалі адметную гістарычную свядомасць. На гэтым этапе ствараўся свайго роду культурны падмурак для развіцця нацыянальнага руху з ягоным імкненнем да культурнай і палітычнай эмансіпацыі.

Нагадаю асноўныя моманты прапанаванай схемы.

У першай палове ХІХ ст. беларускае культурнае накапленне адбывалася ў межах ліцвінскай традыцыі. Ліцвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях ВКЛ, пэўнай тэндэнцыі дэмакратызацыі, якая праяўлялася ў цікавасці да народнай культуры, на ўсведамленні этнакультурнай адметнасці як ад рускіх, так і ад палякаў з этнічнай Польшчы. Яно было часткай рэчпаспалітаўскага патрыятызму, хоць і адрознівалася высокай ступенню аўтаномнасці. Па сваёй канфесійнай прыналежнасці большасць прадстаўнікоў гэтай традыцыі з’яўляліся вернікамі каталіцкага касцёлу, а па саслоўным складзе належалі да шляхты. Літаратурныя і публіцыстычныя творы ў межах гэтай традыцыі ствараліся на польскай, літоўскай і беларускай мовах. Апошняя перадавалася на пісьме лацінкай. Цэнтрам ліцвінскай традыцыі з’яўлялася Вільня.

Ля вытокаў беларускага культурнага накаплення ў межах ліцвінскай традыцыі стаяла група прафесароў гісторыі, славістыкі і права Віленскага універсітэту. Працы М.Баброўскага, І.Даніловіча, Ю.Ярашэвіча, І.Лабойкі спрыялі фармаванню адметнай ліцвінскай гістарычнай памяці. Не без іх уплыву ў Віленскім універсітэце ўзніклі таварыствы філаматаў і філарэтаў. Традыцыі гэтай гістарыяграфіі працягвалі браты Тышкевічы, Т.Нарбут і А.Кіркор. У літаратуры адным з найбольш яркіх прадстаўнікоў ліцвінскай традыцыі можна лічыць Адама Міцкевіча. Таксама трэба адзначыць творчасць Я.Баршчэўскага, Я.Чачота, А.Рыпінскага, Л.Кандратовіча (Уладыслава Сыракомлі), і В.Дуніна-Марцінкевіча.

Адначасна антыпольская палітыка расейскіх уладаў падштурхнула афармленне заходнерускай культурнай традыцыі, якая таксама спрыяла працэсу беларускага культурнага накаплення. Характэрныя рысы гэтай традыцыі – ўсведамленне самабытнасці Беларусі як “Заходняй Русі”, апеляцыя да гістарычных традыцый Полацкага княства, высокая ацэнка ролі праваслаўнай царквы ў гісторыі “заходнерускіх земляў”, антыпольскасць і антыкаталіцкасць. Па канфесійнай прыналежнасці большасць прадстаўнікоў заходнерускай традыцыі былі уніятамі, а пасля 1839 г. – вернікамі праваслаўнай царквы. Многія належалі да праваслаўнага духавенства, займалі дзяржаўныя ці вайсковыя пасады або былі звязанымі з расійскімі магнатамі. Літаратурныя і публіцыстычныя творы пісаліся па-руску і па-беларуску. Беларуская мова, якую часцяком называлі “заходнерускай гаворкай”, перадавалася кірыліцай. Заходнеруская традыцыя ў першай палове ХІХ ст. развівалася пераважна на Гомельшчыне і Магілёўшчыне. Яе прадстаўнікоў А.Цвікевіч назваў “беларусафіламі ў расейскай культуры”[7]. Да іх можна аднесці арцыбіскупа Станіслава Богуш-Сестранцэвіча, аўтара гістарычнай працы “Аб заходняй Расіі” (Магілёў, 1793) і гіпатэтычнай першай беларускай граматыкі [553, c. 185], археографа Івана Грыгаровіча, гісторыкаў Міхаіла Без-Карніловіча і Восіпа Турчыновіча, этнографа і філолага Паўла Шпілеўскага, аўтара кірылічнай “Кароткай граматыкі беларускай мовы” (1846) ды інш.

Падзеі першай паловы 60-х гг. ХІХ ст. моцна паўплывалі на далейшую эвалюцыю працэса беларускага культурнага накаплення. Адмена прыгоннага ладу (1861) і паўстанне 1863 г. значна прыспешылі працэс пэўнай дэмакратызацыі грамадства. Маніфест 19 лютага 1861 г. нанёс моцны ўдар па саслоўнай структуры грамадства. Паўстанне паспрыяла палітычнай актывізацыі сацыяльных нізоў незалежна ад таго, на чыім баку яны апынуліся. Яно ж прыспешыла працэс ліквідацыі прыгонніцтва. Увесну 1863 г. улады, баючыся пашырэння паўстання, прадаставілі сялянам Беларуска-Літоўскага краю права выкупу зямлі і дзяржаўныя крэдыты для яго ажыццяўлення. Аднак гэтая дэмакратызацыя, а дакладней, мадэрнізацыя грамадства адбывалася ва ўмовах палітыкі русіфікацыі. Фактычна адзінай магчымасцю легальнай грамадскай дзейнасці станавіўся ўдзел у гэтай палітыцы. Частка сацыяльных нізоў насельніцтва Беларусі скарыстала з яе. А вось большасць мясцовай шляхты зрабіла іншы выбар.

Пасля разгрому паўстання адбывалася хуткая пераарыентацыя палітычна паланізаваных ліцвінаў. Раней, калі існавала магчымасць легальнай грамадска-культурнай працы на карысць Беларусі і Літвы, сфармаваўся пэўны тып грамадскага работніка краю. Пасля паўстання легальныя магчымасці такой працы зніклі. Большасць “польскіх элементаў” пачала арыентавацца на Польшчу і на яе культурныя патрэбы, г.зн., што палітычная паланізацыя гэтай часткі шляхты актыўна дапаўнялася культурнай [397, s. 206-207]. Падмурак з-пад ліцвінскай традыцыі таксама выбівала поўная русіфікацыя афіцыйнай сістэмы адукацыі і забарона друку на польскай, літоўскай і беларускай мовах лацінкай (1859).

Адначасова расійскія ўлады актыўна разыгрывалі “беларускую карту”. У 1863 г. у Вільні была выдадзена кніга на беларускай мове “Рассказы на белорусском наречии”, якая агітавала беларускае сялянства падтрымаць урад у падаўленні “польскага паўстання” [704, s. 359]. Ва ўрадавых статыстыках і картах выкарыстоўваецца тэрмін “беларусы” побач з назвамі “велікарусы” і “маларосы” [547, c. 166]. У 1869 г. улады дазволілі друкаваць на беларускай мове “грамадзянкай” этнаграфічныя зборнікі. Пашыралася ўжыванне тэрміна “Беларусь”.

У 60 – 70-я гг. пры актыўным удзеле афіцыйных колаў была распрацавана г.зв. “тэорыя заходнерусізма”. Паводле яе, Беларусь з’яўлялася культурнай і дзяржаўнай часткай Расіі, а беларусы – адгалінаваннем рускага этнасу. Гісторык М.Каяловіч у сваіх працах даказваў, што Украіна і Беларусь гістарычна з’яўляюцца неад’емнай часткай Расіі як тэрытарыяльна, так і этнічна. Этнаграфічныя асаблівасці беларускіх земляў тлумачыліся польскімі ўплывамі і падлягалі ліквідацыі. Апошнім гэтая тэорыя істотна адрознівалася ад заходнерускай культурнай традыцыі.

Умацаванню заходнерусізма павінны былі спрыяць шматлікія навуковыя даследаванні народнай культуры беларусаў, якія пры падтрымцы ўрада шырока разгарнуліся ў 60 – 70-я гг. Навукоўцы (І.Насовіч, М.Дзмітрыеў, Ю.Крачкоўскі, А.Семянтоўскі ды інш.) сапраўды імкнуліся да гэтага. Аднак іх даследаванні на справе толькі пацвярджалі існаванне самастойнага беларускага этнасу.

Працэс беларускага культурнага накаплення, якое адбывалася ў межах ліцвінскай і заходнерускай культурных традыцый, ва ўмовах пэўнай мадэрнізацыі грамадства паспрыяў афармленню ўласна беларускай культурнай традыцыі. Прычыніліся да гэтага і ліцвіны і “заходнерусы”. Беларуская культурная традыцыя ў пэўным сэнсе была спалучэннем ліцвінства і заходнерускай традыцыі.

Ужо першая публічная праява беларускай культурнай традыцыі адначасова была спробай яе прарыву на “палітычную тэрыторыю”. У канцы 70 – пачатку 80-х гг. ХІХ ст. беларускія народнікі выступілі з тэарэтычным абгрунтаваннем існавання беларусаў як “асобнай галіны славянскага племені”. Упершыню выпрацоўка нацыянальнай ідэалогіі аказалася звязанай з сацыялістычнай ідэяй у яе народніцкім варыянце. Падкрэслівалася адметнасць беларускай мовы. Народнікі сцвярджалі, што беларускі народ адчувае сваё арганічнае культурнае адзінства і адрознівае свае інтарэсы ад польскіх і вялікарускіх. Ідэю самастойнасці беларусаў адстойвалі аўтары публікацый у легальнай газеце ”Минский листок“, якая была цэнтрам групоўкі беларускіх памяркоўных лібералаў. Гісторык М.Доўнар-Запольскі ў сваіх артыкулах (1888) на старонках газеты даказваў існаванне беларускай нацыі, падкрэсліваючы самабытнасць беларускай гісторыі і мовы.

На канчатковае афармленне беларускай культурнай традыцыі моцна паўплывала літаратурная дзейнасць Ф.Багушэвіча (1840-1900). У прадмове да “Дудкі беларускай”, выдадзенай у Кракаве ў 1891 г., паэт абвясціў пра існаванне самастойнай і паўнацэннай беларускай мовы, акрэсліў тэрыторыю яе распаўсюджвання, папярэдзіў, што страта роднай мовы прывядзе да знікнення беларускага этнасу. Паэт з гонарам згадваў мінулае Беларусі, калі яна разам з Літвой баранілася ад крыжацкіх нападаў, а пасля ўтварэння дзяржавы Гедыміна апынулася ў сярэдзіне Літвы як “тое зярно ў гарэху” [289, c. 22]. Упершыню ў гэтай прадмове ўсе этнічныя беларускія землі атрымалі назву “Беларусь”. Ёсць усе падставы лічыць беларускіх народнікаў і Ф.Багушэвіча “піянерамі” ўласна беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння*. Апошняга апроч таго з поўным правам можна назваць адным з тых “філалагічных падбухторшчыкаў”, ролю якіх у нацыянальных працэсах вельмі высока ацэньваў Б.Андэрсан [423, c. 106].

Варта адзначыць своеасаблівы рэлігійны індыферэнтызм першых прадстаўнікоў беларускай культурнай традыцыі. І беларускія народнікі, і Ф.Багушэвіч абміналі праблему канфесійнага расколу беларускага этнасу. Яны звярталіся да беларусаў усіх веравызнанняў.

Першай палітычнай беларускай арганізацыяй у ХХ ст. стала Беларуская рэвалюцыйная партыя, заснаванная Вацлавам Іваноўскім. Праіснавала яна нядоўга. У 1903 г. на смену ёй прыйшла Беларуская рэвалюцыйная Грамада. Абедзьве гэтыя арганізацыі больш нагадвалі інтэлігенцкі клуб, чым палітычную арганізацыю[8]. Станаўленню першай беларускай палітычнай партыі паспрыяла рэвалюцыя 1905-1907 гг., у якую яна ўступіла пад назвай Беларускай сацыялістычнай Грамады. Гэта была сацыялістычная партыя леванародніцкага тыпу. На ІІ сваім з'ездзе (студзень 1906 г.) яна самавызначылася як партыя «працавітай беднаты Беларускага краю без адрознення нацыянальнасцяў». У якасці партыйнага дэвіза быў зацверджаны народніцкі заклік: «Працавітая бедната ўсіх краёў, злучайся!»[9] Менавіта БСГ прапапанавала першы варыянт беларускай нацыянальнай ідэі, які знайшоў сваё адлюстраванне на старонках газеты “Наша Доля”.

1 верасня 1906 г. у Вільне выйшаў з друку першы нумар гэтага штотыднёвіка*. “Наша Доля” адрознівалася рэвалюцыйным радыкалізмам. Галоўнай мэтай газеты было рэвалюцыйнае звяржэнне царызму і аўтаномія Беларусі з сеймам у Вільні. У праграмным артыкуле “Да чытачоў” рэдакцыя абяцала змагацца за сацыяльныя і нацыянальныя свабоды, асвету на беларускай мове, за Адраджэнне Беларусі, якое трактавалася адпаведна сацыялістычнай ідэалогіі. Першачарговую ролю адыгрывалі пытанні класавай барацьбы. На старонках НД беларуская ідэя выступала, у першую чаргу, як ідэя сацыяльнага вызвалення беларускай беднаты ад расейскага царызму і памешчыкаў. Уласна нацыянальны кампанент беларускай ідэі разглядаўся хутчэй як сродак сацыяльнай мабілізацыі беларускага сялянства на палітычную барацьбу. Фактычна, мела месца спроба фармуліроўкі сацыялістычнага варыянта нацыянальнай ідэі. У снежні 1906 г. газета была забароненая.

Яшчэ да яе закрыцця рэдакцыя фактычна раскалолася. Шэраг супрацоўнікаў (у т.л. браты Луцкевічы) перайшлі на больш ліберальныя пазіцыі, спадзяючыся выкарыстаць палітычныя перамены, якія прынесла рэвалюцыя. Яны і сталі інцыятарамі выдання новага штотыднёвіка «Наша Ніва», які на працягу 9 гадоў (1906-1915) з’яўляўся цэнтрам беларускага нацыянальнага жыцця.

Трэба адзначыць, што БСГ пасля трэцечэрвеньскага дзяржаўнага перавароту 1907 г. спыніла нелегальную дзейнасць і засяродзіла свае сілы на выданні “Нашай Нівы”, развіцці нацыянальнай культуры і асветы. Найважнейшае месца ў праблематыцы газеты займалі пытанні, звязаныя з лёсам беларускай мовы і беларускамоўнай адукацыяй. Ужо ў першым нумары газеты быў апублікаваны артыкул Алаізы Пашкевіч Як нам вучыцца (псеўданім Мацей Крапіўка), якая пераконвала чытачоў, што толькі беларуская пачатковая школа можа адчыніць беларускім дзецям шлях да адукацыі высокага ўзроўня. У нумары 7 газеты быў змешчаны артыкул Якуба Коласа (псеўданім Дзядзька Карусь) Беларуская мова ў казенной школі. Аўтар адстойваў права беларускай мовы на публічнае жыццё, і абвінавачваў «казённую школу» ў тым, што менавіта яна выхоўвае ў душах беларусаў нянавісць да роднай мовы, звычаяў і традыцый [6, № 7]. Адначасна “Наша Ніва” прапагандавала ідэю выкладання Закона Божага (катэхізацыі) на роднай мове [14, № 7] і ўвядзення яе ў касцёл у якасці мовы дадаткога набажэнства [8, № 17; 14, № 20].

Газета імкнулася ўзняць сацыяльны прэстыж беларускай мовы, нагадваючы чытачам, што ў ВКЛ гэтая мова мела статус дзяржаўнай, што менавіта на ёй пісаліся законы [8, № 20]. Яе аўтары прапагандавалі ідэю святасці роднай мовы для кожнага беларуса і заклікалі шанаваць і абараняць яе, выказвалі аптымізм і веру ў поспех беларускай справы. “Наша Ніва” рэгулярна паведамляла пра беларускія кніжныя навінкі і ў першую чаргу пра падручнікі на роднай мове. На яе старонках складваліся лексічныя і граматычныя нормы новай беларускай літаратурнай мовы.

Аднаым з аўтараў газеты быў Мечыслаў Бабровіч (псеўданім Лявон Гмырак), якому належыць вызначэнне нацыі, якое цалкам адпавядала этнічна-моўнаму варыянту нацыястваральнай ідэалогіі: «Нацыю складаюць людзі, якія гавораць адной мовай і адчуваюць сувязь паміж сабой; прызнаюць сваю даную мову ці культуру» [4, с. 133].

Шмат увагі “Наша Ніва” надавала такому важнаму кампаненту нацыянальнай свядомасці як гістарычная памяць. У 1910 г. на старонках газеты друкавалася Кароткая гісторыя Беларусі Вацлава Ластоўскага, якая была першай спробай асэнсаваць мінулае беларускай зямлі і яе народаў з беларускага пункту гледзішча. Канцэптуальна аўтар прадстаўляў тэорыю «двух бедаў» беларускай гісторыі (“польскай” і “маскоўскай”), аўтарам якой быў М.Доўнар-Запольскі. Пры гэтым ён усё ж такі імкнуўся паказаць уласна беларускі ўклад у гісторыю. В.Ластоўскі адзначаў чужыя – польскія і «маскоўскія» – уплывы, якія, на яго думку, негатыўна адбіліся на гістарычным лёсе беларусаў, але не абсалютызаваў іх і, напрыклад, паланізацыю характарызаваў як самаапалячванне. Упершыню ў гістарыяграфіі беларусы трактаваліся як галоўны народ краю, які вызначаў ягоны гістарычны лёс.

Можна сцвярджаць, што “Наша Ніва” актыўна распаўсюджвала этнічна-моўны варыянт нацыянальнай ідэалогіі, цэнтральнае месца ў якім займала ідэя святасці роднай мовы і пашырэння яе ўжывання ў адукацыйнай і рэлігійнай сферах. Ідэолагі беларускага руху таксама разумелі, што ўсведамленне ўласным народам (у першую чаргу, элітай) і ягонымі суседзямі адметнага месца беларусаў у гісторыі з’яўляецца пэўнай гарантыяй таго, што нацыя будзе суб’ектам сучаснага палітычнага і нацыянальнага жыцця.

Пры гэтым характэрнай рысай публікацый “Нашай Нівы” было асуджэнне ўсялякага шавінізму, у т.л. і беларускага. На яе старонках, напрыклад, сцвярджалася, што ненавідзець палякаў за тое, што яны палякі, або рускіх за тое, што яны рускія, можа толькі псіхічна ненармальны ці аслеплены фальшывым патрыятызмам чалавек [11, № 5]. Менавіта на яе старонках з’явіўся і пачаў распаўсюджвацца лозунг «Свайго не цурайся, чажому навучайся абы гэта было добра і разумна» [7, № 33].

Высокі ўзровень талеранцыі беларускіх палітыкаў, магчыма, быў абумоўлены тым, што сярод беларускай эліты паступова распаўсюдзіўся іншы варыянт нацыянальнай ідэалогіі, з’яўленне якога было звязана з палітычнай актыўнасцю літоўскіх і беларускіх палякаў. Менавіта ў іх асяроддзі ў перыяд рэвалюцыі 1905 – 1907 гг. былі выпрацаваныя асновы г.зв. «краёвай ідэалогіі». Яе стваральнікі (Міхал Ромэр, Раман Скірмунт, Канстанцыя Скірмунт і Балеслаў Ялавецкі) прадстаўлялі тую частку мясцовай польскай грамадскасці, якая захоўвала традыцыі дзяржаўнай і культурнай адметнасці земляў былога ВКЛ ад Кароны. Яны адчувалі сябе грамадзянамі Вялікага княства Літоўскага і лічылі сваёй Радзімай не Польшчу, а Беларуска-Літоўскі край. Падмуркам краёвасці была ідэя палітычнай (грамадзянскай) нацыі. Паводле ідэалогаў краёвасці, кожны, хто адчуваў сябе грамадзянінам Краю, належаў да краёвай нацыі (часта яе называлі «нацыяй літвінаў»). Этнічныя і культурныя адметнасці, на іх думку, не адыгрывалі вялікай ролі.

Кантакты паміж польскім краёўцамі і дзеячамі беларускага руху спрыялі таму, што краёвую ідэю пачалі прапагандаваць таксама беларускія палітыкі з «нашаніўскага кола». У першую чаргу трэба згадаць братоў Луцкевічаў. Менавіта яны былі ініцыятарамі ажыццяўлення незвычайнага беларускага выдавецкага праекту – выдання штодзённай газеты на расейскай мове і штотыднёвіка на польскай [16, с. 267, 279 ды інш.]. У 1912 г. у Вільне пачала выходзіць «Вечерняя газета», да якой хутка далучыўся – «Kurier Krajowy». Выдаўцамі і рэдактарамі гэтых выданняў былі беларускія дзеячы, у т.л. браты Луцкевічы. Але беларускае паходжанне новых віленскіх газет трымалася ў таямніцы. Варта адзначыць, што гэтыя газеты стваралі ідэйную канкурэнцыю «Нашай Ніве”. Яны прапагандавалі своеасаблівы варыянт ідэалогіі нацыі “дзяржаўнага” або грамадскага тыпу.

Тэрмiн «грамадзянiн Краю», адзін з асноўных у канцэпцыі “дзяржаўнай” нацыі шырока ўжываўся на старонках «Кур’ера» i «Вечерней газеты». Аўтары публiкацый даводзiлi, што жыццёва важныя для Краю пытаннi павiнны вырашацца з улiкам iнтарэсаў усiх этнасаў Беларусi i Лiтвы [19, № 19; 2б № 337], асуджалi велiкарускi i велiкапольскi шавiнiзм [2, № 360; 20, № 127], заяўлялi пра неабходнасць барацьбы з праявамi шавiнiзму сярод беларусаў i лiтоўцаў [3, № 468] ды інш. А.Луцкевiч заклiкаў усiх «грамадзян Краю» да працы на ягоную карысць i на карысць прыгнечанага народа. Адным словам, гэтыя выданні дэманстравалі прыхільнасць да ідэі дзяржаўнай нацыі.

Але наўрад ці краёвую пазіцыю «Вечерней газеты» і «Кур'ера краёвага» можна лічыць трэцім варыянтам беларускай нацыянальнай ідэі. Аналіз крыніцаў, якія маюцца ў нашым распараджэнні, дазваляе казаць пра выключна прагматычнае выкарыстанне беларусамі краёвай ідэалогіі. Краёвасць дазваляла значна пашырыць сацыяльную і этнакультурную базу прапаганды ідэалогіі беларускага Адраджэння. Яна стварала выдатныя магчымасці для наладжвання сувязяў з дзеячамі іншых нацыянальных рухаў. Фактычна, краёвая ідэя разглядалася ў якасці сродка ўмацавання пазіцый беларускага этнасу ў нацыянальна-культурным і грамадска-палітычным жыцці Беларусі і Літвы. Так, напрыклад, агітацыя на старонках «Кур’ера» неабходнасці паразумення палякаў з беларусамі аргументавалася між іншым адсутнасцю перспектываў далейшага развiцця польскага руху ў Беларуска-Лiтоўскiм крае [20, № 98]. Кіраўнікі беларускага руху былі ўпэўненыя, што літоўскія і беларускія палякі з'яўляюцца выключна нашчадкамі паланізаваных літоўцаў і беларусаў. А з гэтага рабілася выснова, што польская грамадскасць павінна працаваць толькі дзеля развіцця свядомасці і культуры беларусаў і ўкраінцаў. Можна канстатаваць відавочны «беларускі ўхiл» краёвасцi Антона Луцкевiча i iншых дзеячоў «нашанiўскага» кола. Магчыма, што пры пэўных умовах (утварэнне дзяржавы, якая б праводзіла палітыку інтэграцыі ўсіх мясцовых этнакультурных супольнасцяў у «беларускую нацыі» дзяржаўніцкага тыпу) краёвая ідэалогія магла б стаць дамінуючым варыянтам беларускай ідэі.

У 1913 г. на старонках газеты “Беларус” пачалася выпрацоўка яшчэ аднаго варыянта беларускай нацыянальнай ідэі, які Антон Луцкевіч назваў „клерыкальна-патрыятычным”[10]. У праграмным артыкуле першага нумару газеты рэдакцыя заявіла, што „будзе стаяць заўсёды на грунце хрысціянска-каталіцкім, баронячы справу хрысціянскую і беларускую”, паважаючы іншыя народнасці і веравызнанні[11]. Аўтары „Беларуса” сцвярджалі, што нацыяналізм мае як пазітыўны, так і негатыўны бок. Першы атаясамляўся з развіццём нацыянальнай свядомасці, а другі – з праявамі шавінізму[12].

Асаблівасцю таго варыянта нацыянальнай ідэі, якую прадстаўляў штотыднёвік „Беларус” было адзінства нацыянальнай культуры, асветы і хрысціянскай веры. Газета прапагандавала развіццё нацыянальнай свядомасці сярод беларусаў-каталікоў, заахвочвала каталіцкі клір да ўжывання беларускай мовы ў набажэнстве, арыентавалася на сацыяльную гармонію і эвалюцыйны шлях развіцця грамадства. Якраз пра гэта пісаў на старонках газеты яе рэдактар Баляслаў Пачобка: ”Сапраўдны беларус той, хто гаворыць: „Я беларус, люблю сваю бацькаўшчыну і мову і колькі магу працую дзеля яе”)[13]. У артыкуле У роднай мове ён жа даказваў неабходнасць увядзення беларускай мовы ў каталіцкі касцёл, а таксама выдання беларускамоўнай літаратуры для набажэнства[14].

Рэдакцыя заклікала беларусаў да актыўнай гістарычнай творчасці, адстойвала ідэю нацыянальнага адзінства беларусаў праваслаўных і каталікоў, змагалася з русіфікацыяй і паланізацыяй беларусаў[15]. У лютым 1914 г. на старонках газеты быў апублікаваны гістарычны нарыс Рыгора Кляновіча, які пераконваў чытача ў тым, што сэнс беларускай гісторыі – у раскрыцці творчых сіл народу, у захаванні і развііці яго сацыяльнай і духоўнай самабытнасці[16].

Выданне „Беларуса” з’яўлялася спробай паяднання хрысціянска-дэмакратычнай ідэалогіі з беларускім нацыянальным рухам. У публікацыях штотыднёвіка відавочна імкненне знайсці падтрымку сярод каталіцкага кліру для этнічна-моўнага варыянта беларускай ідэі. У плане сацыяльна-палітычным мела месца імкненне збудаваць падмуркі ідэалогіі беларускага кансерватызму. Аднак пазнейшыя палітычныя і ваенныя падзеі перарвалі гэты працэс.

У заключэнне трэба адзначыць, што ў беларускім нацыянальна-культурным Адраджэнні пачатку ХХ ст. праявілася заканамернасць, характэрная для многіх нацый Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Дамінуючым варыянтам нацыянальнай ідэалогіі стаўся этнічна-моўны варыянт. Аднак звяртае на сябе ўвагу імкненне беларусаў парушыць ягоныя межы. Яны зразумелі, што ва ўмовах моцных уплываў з боку польскай і расейскай культур гэты варыянт ідэалогіі не з’яўляецца аптымальным для сацыяльнай і нацыянальна-культурнай мабілізацыі насельніцтва краю. Беларускія палітыкі актыўна выкарыстоўвалі магчымасці дзяржаўніцкага (грамадзянскага) варыянту нацыянальнай ідэалогіі, шукалі магчымасці паяднання беларускай ідэі з сацыялістычнай хрысціянска-дэмакратычнай канцэпцыямі. Аднак ва ўмовах Беларусі пачатку ХХ ст. гэтыя спробы аказаліся неэфектыўнымі. Адсутнічала дзяржава, якая магла б з’яднаць усе этнасы краю ў беларускую нацыю дзяржаўнага тыпу. Большасць каталіцкага і праваслаўнага духавенства аказалася ўцягнутай у расейска-польска змаганне за „Паўночна-Заходні край” або „усходнія крэсы”, а беларускі пралетарыят практычна не існаваў. Для беларускага руху этнічна-моўны варыянт нацыянальнай ідэалогіі, які паслядоўна адстойвала “Наша Ніва”, не меў альтэрнатывы.

[1] Каўка А. Беларускі нацыянальна-вызваленчы рух // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. – У 6 т. – Т. 1. – Мінск, 1993. – С. 445-448.

[2] Białoruskie zeszyny historyczne. – 2002. – 17. - S. 294.

[3] Марзалюк І. Людзі даўняй Беларусі: этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (Х – ХVII cт.). – Магілёў, 2003. – С. 285.

[4] Тамсама. – С. 286.

* Кнігу І.Марзалюка грунтоўна прааналізаваў у сваёй рэцэнзіі Генадзь Сагановіч. Гл., Сагановіч Г. Прывід нацыі ў імгле стэрэатыпаў // Беларускі гістарычны агляд. – Том 10. – Сшыткі 1-2 (18-19). – снежань 2003. – С. 281-318.

[5] Смалянчук А.Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864-1917 г. – Гродна, 2001, 320 с.; Смалянчук А.Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 – люты 1917 г. – Выд. 2-е, дапрац. – Санкт-Пецярбург, 2004, 402 с.

[6] Куль-Сяльверстава С. Асаблівасці фармавання беларускай нацыянальнай культуры ў канцы XVIII – першыя дзесяцігоддзі ХІХ ст.: паміж польскай і ліцвінскай традыцыямі // Польска-беларускія моўныя, літаратурныя, гістарычныя і культурныя сувязі / Пад рэд. М.Кандрацюка. ІІ. Матэрыялы VII міжнароднай навуковай канферэнцыі “Шлях да ўзаемнасці”. Беласток. 16-18.07.1999. – Беласток, 2000.

[7] Цьвікевіч А. “Западно-руссизм”. Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. – Менск: Навука і тэхніка, 1993. – С. 54.

* Дарэчы, пэўны пералом 80-х гг. ХІХ ст. адзначаў яшчэ А.Луцкевіч у артыкуле, прысвечаным беларускаму нацыянальнаму руху і напісаным для ўкраінскага Літ-Надв.Вістніка ў 1910 (1911?) г.: “… на всём протяжении 19 в. мы видим попытки возстановления белорусской письменности; но только те из них, которые имели место в 80-х годах, находятся в непосредственной связи с современной нам работой над возрождением белорусского народа, - а все предыдущие носят характер чистой этнографии. Правда и то, что первый горячий призыв держаться всего родного, любить свою «бацькоўшчыну - Беларусь», свою «простую мову» был сделан поэтом-народником Ф.Богушевичем в 80-х годах” (Антон Луцкевіч пра беларускае Адраджэнне пачатку ХХ ст. // Гістарычны альманах. – 1998. - № 1. – С. 67).

[8] Turonek J. Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi. Warszawa, 1992. S. 25-34.

[9] Біч М. Беларускае Адраджэння ў ХІХ – пачатку ХХ ст. Гістарычныя асаблівасці, узаемаадносіны з іншымі народамі. – Мінкс, 1993. – С. 17.

* Антон Луцкевіч ва ўжо згаданым артыкуле адзначыў: «День выхода первого номера был как бы торжеством белорусской идеи» (Антон Луцкевіч пра беларускае Адраджэнне пачатку ХХ ст. – С. 68).

[10] Антон Луцкевіч пра беларускае Адраджэнне пачатку ХХ ст. – С. 72.

[11] Biełarus. 1913. - № 1.

[12] Конан У. «Беларус» // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. – T. 1. – Мінск, 1993. – С. 345-346.

[13] Biełarus. – 1914. – Nr 7.

[14] Ibidem. – 1914. – Nr 13; 1915. – Nr 23-24; Nr 29-30.

[15] Biełarus. 1914. - № 7; № 13.

[16] Ibidem. – 1914. – Nr 9, 13.