«Добры быў пан...»

Раман Скірмунт у вусных успамінах жыхароў в.Парэчча Пінскага раёну.

У жніўні 2000 г. удзельнікі гісторыка-культуралагічнага студэнцкага семінару з Гародні пры падтрымцы Гарадзенскага грамадскага аб'яднання «Ратуша» арганізавалі экспедыцыю ў былыя маёнтки Скірмунтаў у вв. Парэчча Пінскага раёну і Моладава Іванаўскага раёну Берасцейскай вобл. Адной з мэтаў экспедыцыі быў збор успаминаў, звязаных з асобай вядомага палітычнага і грамадскага дзеяча Рамана Аляксандравіча Скірмунта (1868-1939). Нас цікавілі абставіны асабістага жыцця, гаспадарчая дзейнасць, адносіны з жыхарами вёскі, і, канешне, трагічныя падзеі верасня-кастрычніка 1939 г., калі Раман Скірмунт быў забіты.

Сярод сённяшніх жыхароў Парэчча жыве памяць пра Скірмунтаў. Намаганнямі трох пакаленняў роду Скірмунтаў гэты куток Палесся стаўся адным з буйных прамысловых цэнтраў поўдня Беларусі. Распачаў гаспадарчыя ператварэнні Аляксандр Сымонавіч Скірмунт. Першым прамысловым прадпрыемствам у Парэччы стала суконная фабрыка, заснаваная ў 1836 г. У 70-80-ыя г. 19 ст. кошт прадукцыі гэтай фабрыкі складаў штогод каля 300 тыс. руб. Сукно з Парэчча неаднаразова атрымлівала медалі на міжнародных выставах. У 1860 г. у вёсцы пачаў дзейнічаць цукровы завод. Пазней былі заснаваны бровар і крухмальны завод, налажана меліярацыя прылеглай да маёнтку поймы р.Ясельды, распачалося вытворчае ўзнаўленне лесу і г.д. Варта адзначыць таксама разумную сацыяльную палітыку ўладальнікаў Парэчча. Аляксандр Сымонавіч Скірмунт утрымліваў лекара і шпіталь на 12 месцаў. У Парэччы будаваліся дамы для сямейных рабочых, інтарнаты – для несямейных. Аляксандр Аляксандравіч Скірмунт прыняў актыўны ўдзел у падрыхтоўцы адмены прыгоннага ладу. Ён жа ператварыў адзін з фабрычных будынкаў ва ўласную сямейную рэзыдэнцыю. Менавіта ў ёй у красавіку 1868 г. нарадзіўся сын Раман, якому суджана было стаць вядомым палітычным дзеячом Беларусі.

Практычна ўсе суразмоўцы згадвалі Рамана Скірмунта вельмі добра. Распавядалі, што “пан” сам шмат фізычна працаваў. Сяляне бачылі, як уладальнік маёнтка пілаваў крывыя дрэвы, абразаў або абрубаў сухія галіны дрэваў у лесе і ў парку: “Памешчык кожны дзень на работу выязджаў. У яго быў тапорык, пілачка была. Ён працаваў, не то што якія...”[*]* (Хведар Лукашык, 1922 г. нар.).

Парк быў прадметам асаблівай увагі Рамана Аляксандравіча, які сам заснаваў яго яшчэ на пачатку XX ст. Гэта быў парк у анлійскім стылі, які не меў дакладна пазначаных межаў і стаўся неад’емнай часткай навакольнага ландшафту. Парк перасякалі каналы з перакінутымі праз іх і выгнутымі ў дугу мосцікамі. Галоўная алея, якая цягнулася з поўначы на поўдзень і ўкліньвалася ў прылеглы лес, дзяліла парк на дзве часткі. Найбольш цікавай была заходняя, перарэзаная дзесяткамі шляхоў і сцежак, большасць з якіх вяла на бераг ракі. Тут былі пасажаныя дубы з дамешкам ясеней, клёнаў і вязаў, раслі шматлікія экзатычныя гатункі, як, напрыклад, цюліпанавае дрэва, балотны кіпарыс, лістоўніца Кэмпфера, піхты, чырвоныя дубы, канадскія яліны і яліны Энгельмана і інш. Усяго звыш 30 відаў дрэў. Усе дрэвы мелі таблічкі з дакладнай батанічнай назвай. У парку жылі розныя віды жывёл і цэлыя роі балотных птушак, для якіх будаваліся спецыяльныя хаткі. Парк упрыгожвала сажалка з невялікім астраўком. Тут разводзілі рыбу. Ад Ясельды яе аддзяляла дамба, а вада качалася з дапамогай ветранога рухавіка, які называлі “жураўлём”. “Там было красіво, жывая прырода была“ (Х.Лукашык). Раман Скірмунт любіў адпачываць у парку. Найчасцей яго можна было ўбачыць на лаўцы каля вялікага камня на перакрыжаванні некалькіх сцяжынак.

Паводле аповядаў да сялян Раман Аляксандравіч ставіўся вельмі добра. Людзі згадвалі, што часта вітаўся першым, аказваў дапамогу асабліва для будаўніцтва, дазваляў касіць траву (“даваў сенакос”), рабіў падарункі на святы, “пагэтаму людзям вельмі падабалася ў яго працаваць, і яны ніколі ад яго не ўходзілі” (Марыя Нікалайчык, 1920 г.нар.). Трапіць да “пана” было проста: “Пастукаемся і зойдзем. Не тое, што зараз. Не дабрацца да якога прэдсэдацеля... А тады: “Паночку, так і так, дзело ёсць”. І ён дапамагаў. Ён в последнее время ці што чустваваў, але хацеў раздаці мужыкам зямлю. Аказваецца не дала яму гэта зрабіць новая ўлада” (Рыгор Цярэшка, 1932 г.нар.). Версію пра зямлю пацвердзіла Анастасія Вакульчык (1911 г.нар.), якая між іншым распавяла, што напрыканцы 30-ых гадоў Раман Скірмунт пачаў надзяляць сялян зямлёй. Часта гэта рабілася, як вясельна падарунак “маладым”.

Адраджаць прамысловасць, разбураную ў першую святовую вайну, уладальнік маёнтку не стаў. Хаця мажлівасць была. Аднойчы прыехала група нямецкіх прадпрымальнікаў, якія прапанавалі адбудаваць суконную фабрыку, вывезеную нямецкімі акупацыйнымі ўладамі з Парэчча ў 1915 г. Раман Скірмунт адмовіўся, нібыта заявіўшы: “Раз забралі, то не хачу болей, каб і будавалі” (А.Вакульчык ).

Цікава, што адносіны Рамана Скірмунта да сялян часта параўноўваліся суразмоўцамі з паводзінамі “моладаўскага пана”. Параўнанне заўсёды было на карысць Рамана Аляксандравіча: “У Моладаве быў худшы пан. Бывае і сабаками нацкуе” (Р.Цярэшка) або “Моладаўскі пан лесу не даваў, нават пагарэльцам казаў, што знарок хату спалілі» (Х.Лукашык). Моладаўскім маёнткам напрыканцы 30-ых г. кіраваў Гэнрык Скірмунт. У маёнтку таксама жыў Канстанцін Скірмунт былы сябра Дзяржаўнай Рады Расіі і былы міністр замежных справаў ІІ Рэчы Паспалітай часта хварэў і ў справы маёнтка не ўмешваўся.

Усе суразмоўцы адзначалі, што Раман Скірмунт размаўляў з сялянамі па-беларуску (Вольга Чугай, 1910 г.нар. : “Па-нашаму”; А.Вакульчык: “Па-простаму”; Р.Цярэшка: “Гаварыў па-простаму более-менее, трошкі па-польску, як пан”).

Адной з найбольш цікавых знаходак быў аповяд пра асабістае жыццё Р.Скірмунта. Як вядома, ён ніколі не ажаніўся і не меў дзяцей ад шлюбу. Але каханне, безумоўна, было ў ягоным жыцці. Тэрэза Скірмунт, якая зараз жыве ў Варшаве, аднойчы (1998) у размове згадала, што некалі бачыла лірычны верш Рамана Скірмунта, напісаны на беларускай мове. Магчыма, мы знайшлі жанчыну, якой быў прысвечаны гэты верш. Па меньшай меры, вынікі экспедыцыі дазваляюць казаць, што даволі значнае месца на працягу доўгага часу ў жыцці вядомага палітыка і грамадскага дзеяча займала Кацярына Цярэшка (Цярэшчанка?): “Баба красівая была. Самы гады такі пад яго… То засакрэчана любоў” (Марыя Кучыньская, 1919 г. нар.). Муж Кацярыны памёр на самым пачатку ХХ ст. А ў 20-ыя гады яна ўжо пастаянна жыла ў маёнтку. Людзі распавядалі пра чатырох сыноў Кацярыны – Аляксандра (Олеся), Рамана, Уладыслава і Пятра (Петруся). У вёсцы казалі, што гэта сыны Рамана Скірмунта. Яны нарадзіліся на пачатку стагоддзя. Малодшы прыблізна ў 1912 г. Усе атрымалі адукацыю, жылі і працавалі ў маёнтку.

Олесь, старэйшы з братоў, ажаніўся на дзяўчыне з Парэчча, якую называлі “камуністкай”, бо аднойчы ў нейкай справе яна выступіла супраць Скірмунта. Пасля вяселля Олесь прыйшоў да Рамана Аляксандравіча прасіць лес на будоўлю хаты. Але нічога не атрымаў. Раман Скірмунт быў моцна незадаволены шлюбам: “Я ж табе казаў: Не бяры Гэлю” (Р.Цярэшка). Маладыя перабраліся ў суседнюю вёску Тышкавічы, знайшлі сабе жыллё. Олесь наладзіў кузню, жонка аказалася неблагой краўчыхай. А Раман Скірмунт, калі даведаўся, што жывуць яны добра, сам прапанаваў Олесю ўзяць лес на пабудову ўласнай хаты. Гэты эпізод сведчыць пра нетыповы характар адносін паміж Раман Скірмунтам і Олесем (Аляксандрам) Цярэшкам. Лёс сыноў Кацярыны Цярэшкі склаўся па-рознаму. Олесь памёр яшчэ ў 30-ыя г. Раман быў арыштаваны НКВД і загінуў у Сібіры. Петрусь з’ехаў у Польшчу…

Мы здолелі натрапіць нават на след пэўнага легендарнага эпосу, звязанага з асобай уладальніка Парэцкага маёнтку. Людзі распавядалі, што Р.Скірмунт мог спыніць пажар: “У Чамярыне гарэла хата. Ён пажар абег, і ўсё… Пажар далей не пойдзе. Ахвяраў няма. А што ён знаў, я не знаю” (Х.Лукашык); “Калі адбываўся пажар, то Скірмунт сам выязджаў туды. Заўсёды абыходзіў пажарышча, і агонь далей не ішоў. Людзі цікавіліся ягоным сакрэтам, але ён нікому гэтага не казаў” (М.Нікалайчык); “Іконы здымаў і абыходзіў пажар. Нешта знаў такое”. (Р.Цярэшка); “Некалі, я вам скажу, хлеў загарэўся. І пайшло, і пайшло гарэць. І прыехаў пан, стаў, рукі злажыў – і сціхло. Вецер прыціх. Ціхэнько, ціхэнько… (А.Вакульчык).

Апошнюю паслугу жыхарам Парэчча Р.Скірмунт аказаў у верасні 1939 г., калі ўжо ішла вайна. Людзі распавялалі, што група парэчскіх мужыкоў, убачыўшы здаля браніраваны цягнік з салдатамі, пайшла іх сустракаць з чырвоным сцягам. Але аказалася, што гэта быў польскі атрад, які распачаў стральбу па “ветлівых” гаспадарах. Мужыкі разбегліся. Некалькі чалавек было паранена. Расправы з вёскай не дапусціў Раман Скірмунт, які пераканаў камандзіра атраду, што парэчскія мужыкі такога зрабіць не маглі: “Не трогайце паріччан!” (М.Кучыньска); “Кажа: Гэта маі людзі. Оні гэтаго не рабілі” (А.Вакульчык).

Праз некалькі дзён прыйшла Савецкая ўлада. Раман Скірмунт разам з мужам сястры Алены Баляславам Скірмунтам быў арыштаваны. Дапамогі ад людзей ён не дачакаўся. На пытанне, чаму ж Раман Скірмунт не з’ехаў, Марыя Кучыньская адказала: “Быў пэўны на свой народ, бо він яго не обіжаў. Ён мог уцячы, але думаў, што прыйдуць Саветы і разбяруцца”. Яна ж распавяла, як паводзіў сябе Раман Аляксандравіч пасля арышту: “Ён хацеў так: Я ведаю, што ўжо не памешчык, такі ж рабочы, як і ўсе. Я буду рабіці, але трэба, каб прыйшло начальства… Ну, ідзіце, забірайце ўсё маё багацце. Но работайце. А я пасматру, як вы будзеце рабіць. Маладнякі шчэ ж вы, ніц не знаеце”. Спадзяванне Рамана Скірмунта на з’яўленне высокага начальства, ягоныя надзеі на размову з гэтым начальствам пацвярдзілі і іншыя суразмоўцы. Але гэтага спаткання не адбылося. “Начальства” (камісары Холадаў, Кавалёў і Маскалёў) сапраўды з’явіліся, але сустракацца з Р.Скірмунтам і не збіраліся. Падобна на тое, што менавіта яны (часцей суразмоўцы згадвалі Холадава) і загадалі забіць уладальніка маёнтка (Хведар Хвясюк, 1920 г.нар., А.Вакульчык).

Сярод парэччан знайшліся людзі, якія выканалі гэты злачынны загад. Суразмоўцы асуджалі іх: “А між людзьмі ўсякі ёсць. Е падхалімы такі” (Р.Цярэшка)”; “Людзі, што забілі Скірмунта, былі гулякамі, любілі выпіць, пагуляць” (Х.Хвясюк) . Калі Рамана і Баляслава Скірмунтаў вялі на смерць, нехта з парэччан паспрабаваў заступіцца: “Што вы робіце? Куды вы яго вядзеце?” І пачуў у адказ: “Маўчы, бо і табе гэта будзе шчэ!” (А.Вакульчык). Марыя Нікалайчык згадала, што калі “пана” вялі забіваць, то мясцовыя жыхары плакалі, а “пан” казаў: “Я з вамі развітваюся назаўсёды. Спадзяюся, што нікому не зрабіў кепскага”. У адказ на пытанне, чаму ж вы не абаранілі чалавека, людзі разводзілі рукамі і адказвалі прыблізна так: “А як жа абароніш? Нічога не зробіш!” (М.Кучыньская).

Кажуць, што перад смерцю Раману Скірмунту загадалі адвярнуцца ад забойцаў. Ён адмовіўся: “Я ад людзей адварочвацца не буду”. І, быццам бы, дадаў: “Я б вам не саветаваў гэта рабіць, бо вы маладыя. Я ўжо аджыў свае гады”. У аднаго з забойцаў (Ткачук), нават ружжо з рук выпала (А.Вакульчык). Але камісарскі загад быў выкананы.

І толькі пасля смерці Р.Скірмунта людзі адчулі страту: “ І нашто забілі пана? Нашто? Ён бы прэдседацелем быў бы ў нас. Ён быў звязаны з Масквой, з усімі. Прыйдзеш да яго, няма ў цябе чаго, што папросіш – дасць. Ён не адказваў. Жэнішся – і поля троху ўрэжа” (М.Кучыньская).

Пазней, ужо ў часы нямецкай акупацыі прах Рамана і Баляслава Скірмунтаў быў перазахаваны. З месца забойства (т.зв “Коранеўскі лес”) целы забітых перавезлі ў парэчскі парк, дзе і пахавалі: “Было ўрачыстае пахаванне, але людзі баяліся выходзіць з дому. Глядзелі праз акенца. Ужо потым усе хадзілі да магілы” (М.Кучыньская).

У верасні 1939 г. побач у Моладаве ўзброены атрад, у якім пераважалі жыхары в.Мотыль, напаў на палац Скірмунтаў. Генрыка Скірмунта і яго сястру Марыю забілі. Ніна Шаталава (1927 г.нар.) распавяла, што перад смерцю Генрык звярнуўся да забойцаў: “Мяне ўбівайце, мяне ёсць за што… А яна ж (Марыя – А.С.) была добрая да вас”. Людзі сапраўды згадвалі, што паважалі Марыю, хадзілі да яе за лекамі. Яна дапамагала і грашыма. Але забойцы не мелі літасці. У жывых застаўся толькі стары гаспадар Моладаўскага маёнтку Канстанцін Скірмунт. У гэты момант ён быў цяжка хворы, прыкаваны да ложку. Відаць, забойцы вырашылі, што гэты “пан” вось-вось памрэ сам.

У 1939 г. распачаліся таксама рабункі скірмунтаўскіх маёнткаў. У Моладаве апроч палацу разрабавалі родавыя могілкі. Н.Шаталава згадала, што гэта рабілі не мясцовыя жахары, а зняволеныя, якія прывезлі з усходу Беларусі дзеля будаўніцтва ваеннага аэрадрома. Па яе словах, менавіта яны разбівалі помнікі, раскопвалі магілы, шукаючы “скарбы”. Пасля вайны гэтую справу працягваў дырэктар мясцовай школы: “А пасля наш дырэктар. Ён некі тожэ быў прыдурак. Разам з вучнямі выкапалі маладую жанчыну ды каля касцёла паставілі. Ды я нават хадзіла, сварылася… То яе назад потым паклалі” (Н.Шаталава).

Пасля рабунку ў Моладаўскім палацы зрабілі калгасную сядзібу, а ў касцёле – краму. Канчаткова і Моладаўскі і Парэчкі палацы былі зруйнаваныя падчас ваенных дзеянняў савецка-германскай вайны. Прычым, у 1943 г. партызаны ў Парэччы забілі апошнюю ўладальніцу маёнтку сястру Рамана Алену Скірмунт. Напад адбыўся ноччу. Пасля працяглага бою (у палацы апроч уладальніцы знаходзіліся чацвёра нямецкіх леснікоў) партызаны ўварваліся ў палац. Алену Скірмунт і немцаў захапілі і пасля страшэнных здзекаў забілі. Па словах Яўгеніі Балакіравай (1930 г.нар.), Алена прыняла пакутніцкую смерць.

На пачатку 90-ых г. магілы Рамана, Баляслава і Алены Скірмунтаў у Парэччы, Марыі і Генрыка Скірмунтаў у Моладаве былі адноўлены. Галоўным ініцыятарам быў пінскі журналіст Вячаслаў Ільянкоў. Удзельнікі экспедыцыі пад кіраўніцтвам прафесара Анатоля Федарука паспрабавалі ўласнымі сіламі аднавіць зруйнаваныя родавыя могілкі Скірмунтаў у Парэччы. Але тым не менш дотык да гэтых трагічных старонак нашай гісторыі пакінуў сумнае ўражанне.

На знішчаных могілках Скірмунтаў мы знайшлі кавалак помніка са словамі з Бібліі: “Ktorzy sieją ze łzami, bedą żać z radością” (“Хто сее са слязамі, той будзе жаць з радасцю”). Хіба гэта не пра нашу гісторыю…

Алесь Смалянчук, Алеся Сідлярэвіч