Эвалюцыя польскага грамадска-палітычнага руху на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 – люты 1917 г.

На працягу многіх стагоддзяў “польская прысутнасць” была істотным фактарам беларускай гісторыі. Геаграфічнае суседства беларусаў і палякаў абумовіла перапляценне гістарычных лёсаў двух народаў і ўзаемныя ўплывы, без вывучэння якіх немагчыма зразумець ні мінулае Беларусі, ні мінулае Польшчы.

Дадзены артыкул прысвечаны праблеме месца і ролі польскай грамадскасці ў беларускай гісторыі ў перыяд актывізацыі нацыянальных працэсаў. Вывучэнне эвалюцыі польскага грамадска-палітычнага руху на беларускіх і літоўскіх землях дае магчымасць зазірнуць у свядомасць этнічнай супольнасці, якая шукала ўласную ідэнтычнасць ва ўмовах актывізацыі польскага нацыянальнага руху і нацыянальна-культурнага Адраджэння беларусаў і літоўцаў. Да гэтага трэба дадаць яшчэ і фактар Расійскай імперыі, якая ў гэты час набывала ўсё больш выразныя рысы нацыянальнай дзяржавы. Месца былой рэгіянальнай або канфесійнай ідэнтычнасці павінна была заняць нацыянальная самасвядомасць, але тыя ўмовы ў якіх апынуліся палякі Беларуска-Літоўскага краю ў апошняе пяцідзесяцігоддзе Расійскай імперыі значна ўскладнілі гэты працэс.

Аналіз польскай, беларускай і літоўскай гістарыяграфіі па праблеме радаводу польскай грамадскасці на беларускіх і літоўскіх землях напрыканцы ХІХ – пачатку ХХ ст. дазваляе сцвярджаць, што на думку большасці даследчыкаў галоўным фактарам яе фармавання з’яўляліся паланізацыя і самапаланізацыя карэннага насельніцтва[1]. Аднак пры гэтым навукоўцы розных краін прытрымліваюцца розных поглядаў як на працэс паланізацыі, так і на яе наступствы. У беларускай гістарыяграфіі ўсё яшчэ пераважае ідэалагізаваны падыход да феномена паланізацыі. Зачастую нават падзеі XVII – XVIII ст. гісторыкі спрабуюць зразумець яго з дапамогай паняццяў і катэгорый гісторыі Еўропы эпохі нацыянальных рухаў і нацыянальных дзяржаў. Менавіта таму паланізацыя часцей трактуецца як праява палітыкі нацыянальнай або дзяржаўнай асіміляцыі. На самой справе механізм паланізацыі быў больш складаным. Далёка не апошнюю ролю ў яго ажыццяўленні адыгрывала імкненне палепшыць уласны сацыяльны статус і далучыцца да каштоўнасцяў польскай культуры, якая ў пэўны момант стала злучнікам з культурнымі дасягненнямі “заходнееўрапейскай цывілізацыі”.

Спрошчаны погляд на паланізацыю перашкаджаў гісторыкам зразумець адметнасць і своеасаблівасць літоўскіх і беларускіх палякаў, якая ў вялікай ступені грунтавалася на феномене падвоенай свядомасці: gente Lithuanus (vel Ruthenus) natione Polonus[2]. Апошняе (natine Polonus) звычайна датычыла толькі культурнай прыналежнасці і сацыяльнага становішча. Палітычная пазіцыя “літоўскіх палякаў” часцей вызначалася першым кампанентам (gente Lithuanus (vel Ruthenus)). Свядомасці гэтых колаў грамадства ў апoшняй трэці ХІХ ст. найбольш адпавядаў палітонім “літоўскія палякі”. Дарэчы, на каталіцкай тэрыторыі гістарычнай Літвы гэтае паняцце напрыканцы пазамінулага стагоддзя з’яўлялася таксама этнонімам.

З улікам этнакультурнай адметнасці мясцовых палякаў г.зв. “вырашэнне польскага пытання” на беларускіх і літоўскіх землях перастае ўспрымацца як выключна расійска-польская спрэчка. Напрыканцы XVIII – пачатку ХХ cт. “польскае пытанне” ў беларускай гісторыі ўяўляла змаганне палітычнай і культурнай эліты гістарычнай Літвы за захаванне традыцый уласнага палітычнага, эканамічнага, культурнага і рэлігійнага ладу жыцця[3]. На працягу большай часткі гэтага перыяда дэклараванаю мэтаю змагання было адраджэнне Рэчы Паспалітай як федэратыўнай дзяржавы. Адпаведна “польскі патрыятызм” мясцовых дзеячоў грамадска-палітычнага руху і “культуртрэгераў” трэба разумець як “рэчпаспалітаўскі”. Пасля разгрому паўстання 1863-1864 г. галоўным стала захаванне ўплываў на грамадска-палітычныя, сацыяльна-эканамічныя і культурныя працэсы на беларускіх і літоўскіх землях. Пры гэтым палітонім “паляк” праходзіў эвалюцыю ў канфесійным і нацыянальным кірунку, каб на момант фармавання сучаснай польскай нацыі засведчыць нараджэнне этнакультурнага феномену “літоўскіх палякаў”.

Адначасна на беларускіх і літоўскіх землях пачаў з’яўляцца цалкам новы сацыяльны тып “паляка-нацыяналіста”. Яго нараджэнне было звязана з распаўсюджваннем ідэалогіі “варшаўскага пазітывізму” ў выглядзе тэорыі і практыкі г.зв. “арганічнай працы”. Апошняя паспрыяла фармаванню ўласна польскай культурнай традыцыі ў Беларуска-Літоўскім крае, якая была падмуркам пашырэння польскай нацыянальнай ідэі. Тым не менш нават ва ўмовах пэўнай лібералізацыі нацыянальна-культурнага жыцця часоў першай расійскай рэвалюцыі 1905-1907 г. тып “паляка-нацыяналіста” выглядаў у мясцовым польскім руху маргінальнай з’явай.

“Польскае пытанне” выходзіла далёка за межы лёсу мясцовай польскай дыяспары. Яно непасрэдна закранала працэсы беларускага культурнага накаплення, якое з канца XVIII па апошнюю трэць ХІХ ст. адбывалася ў межах г.зв. “ліцвінскай”[4] і “заходнерускай” традыцый. “Ліцвінства” хоць і з’яўлялася складовай тагачаснага “польскага” па форме і рэчпаспалітаўскага па зместу патрыятызму, але грунтавалася на выразным ўсведамленні адметнасці палітычных і культурных інтарэсаў гістарычнай Літвы. Адначасова яно ўяўляла пэўную альтэрнатыву развіццю беларускай нацыі ў межах “усходнееўрапейскай цывілізацыі”. Імкненне расійскіх уладаў спачатку абмежаваць (пасля 1831 г.), а потым і зліквідаваць (пасля 1864 г.) прысутнасць мясцовага “польскага элемента” ў грамадска-палітычным, культурным і гаспадарчым жыцці краю адначасова было змаганнем супраць беларускага культурнага накаплення ў межах ліцвінскай традыцыі. Усё гэта спрыяла дамінаванню “ўсходняга” цывілізацыйнага вектару ў працэсе фармавання беларускай нацыі. Трэба дадаць, што ў межах “заходнерускай” традыцыі беларусы ўспрымаліся як галіна “вялікарускага племені”, а не асобны этнас. У адрозненне ад “ліцвінства” своеасаблівасць і адметнасць беларускіх земляў не падкрэслівалася, а лічылася парушэннем “вялікарускай нормы”.

У 70-80-я г. ХІХ ст. “беларускасць” выразна адмяжоўваецца ад “польскасці”. У гэты час нараджаецца ўласна беларуская культурная традыцыя. Пачатак беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння, актыўныя намаганні літоўскай інтэлігенцыі па стварэнні масавай сацыяльнай базы літоўскага руху вялі да паступовага ператварэння гістарычнай Літвы ў сапраўдны Беларуска-Літоўскі край. Гэтыя новыя ўмовы спрыялі таму, што напачатку ХХ ст. для часткі эліты “літоўскіх палякаў” слова “літоўскі” пачало датычыць не столькі “гістарычнай”, колькі “этнаграфічнай” Літвы. Праўда, толькі адзінкі (Канстанцыя Скірмунт, Міхал Ромэр) дэманстравалі прыхільнасць да нацыянальна-культурных патрабаванняў літоўскага руху. Большасць займала варожую пазіцыю, на што, безумоўна, паўплывала польска-літоўская “публіцыстычная вайна”. Па меры развіцця беларускага руху частка “літоўскіх палякаў”, якія жылі на этнічных беларускіх землях, падпадалі пад пэўны ўплыў беларускасці. Усё гэта дае падставы для ўжывання паняццяў “літоўскія палякі” і “беларускія палякі” ў міжрэвалюцыйны перыяд (1907-1917) не ў палітычным, а ў этнакультурным сэнсе.

Палітыка Расійскай дзяржавы на беларускіх і літоўскіх землях эвалюцыянавала ад курса на дзяржаўную асіміляцыю мясцовага насельніцтва і ўніфікацыю “Паўночна-Заходняга краю” да спроб поўнай палітычнай дэпаланізацыі і імкнення забяспечыць поўнае дамінаванне “велікарускага элемента” не толькі ў палітычным, але і ў нацыянальна-культурным жыцці. Аднак улады так і не здолелі канчаткова вырашыць “польскае пытанне”. Імперыя не мела для гэтага неабходнага цывілізацыйнага патэнцыялу. Толькі гэтым тлумачацца хістанні паміж традыцыйнымі сродкамі паліцыйна-бюракратычнага панавання (“мураўёўскі падыход”) і эпізодамі вымушанага лібералізму (“валуеўскі падыход”), якія ў расійскай гістарыяграфіі апошняга часу трактуюцца як “парадоксы Расійскай імперыі” (Леанід Гарызонтаў[5]).

Рознагалоссі сярод прадстаўнікоў расійскай правячай эліты фактычна датычылі толькі тактыкі правядзення дзяржаўнай палітыкі. Яе канчатковая мэта і для “кансерватараў”, і для “лібералаў” была адзінай – ператварэнне гістарычнай Літвы ў тыповую расійскую правінцыю. На беларускіх землях падаўляліся і забараняліся ўсе праявы польскасці з адначаснай забаронай праяваў беларускай і літоўскай этнакультурнай індывідуальнасці. Напрыканцы разглядаемага перыяду расійскія ўлады ажыццяўлялі палітыку, якая абмяжоўвала магчымасці нацыянальна-культурнага развіцця нярускіх народаў і забяспечвала палітычную і культурную перавагу рускай нацыі.

Дыяпазон настрояў рэпрэсаванай польскай грамадскасці быў даволі шырокім: ад гатоўнасці прыстасавацца да новых умоваў жыцця і рабіць кар’еру нават шляхам страты ўласных культурных традыцый і перамены веравызнання да жадання працягваць узброеную барацьбу і надалей. Большасць беларускіх і літоўскіх палякаў не жадала губляць сваю этнакультурную і веравызнальную індывідуальнасць. Яны выразна супрацьстаялі “выключнаму заканадаўству” і імкнуліся адстойваць інтарэсы гістарычнай Літвы, якія не супадалі з польскімі нацыянальнымі інтарэсамі.

Адраджэнне польскага руху на беларускіх і літоўскіх землях (канец 70-х г. ХІХ ст.) было звязана пераважна з дзейнасцю сацыяльных вярхоў (былой шляхецкай “палітычнай нацыі”) мясцовых палякаў. Да пачатку ХХ ст. “нізы” амаль не праяўлялі грамадска-палітычнай актыўнасці. Выключэннем было толькі выразнае незадавальненне палітыкай прыціску каталіцкага касцёла. Сітуацыя пачала змяняцца ў перыяд рэвалюцыі 1905-1907 г. Менавіта ў гэты час назіраліся першыя масавыя выступленні сацыяльных “нізоў” літоўскіх і беларускіх палякаў, якія датычылі праблем культурнага і рэлігійнага жыцця польскай грамадскасці[6].

Этнакультурныя працэсы, якія адбываліся ўжо ў другой палове ХІХ ст. і значна паскорыліся ў перыяд рэвалюцыі, паступова набывалі якасць нацыянальных працэсаў. Хоць “нацыянальнае” ўсё яшчэ адлюстроўвалася пераважна ў дзейнасці палітычнай і культурнай эліты народаў Беларусі і Літвы.

Сацыяльная і палітычная актывізацыя шырокіх мас насельніцтва Беларуска-Літоўскага краю напярэдадні і ў перыяд першай расійскай рэвалюцыі моцна паўплывала на ідэалагічнае і арганізацыйнае афармленне розных плыняў мясцовага польскага руху. У першую чаргу трэба адзначыць выпрацоўку краёвай ідэалогіі. У публіцыстыцы Рамана Скірмунта, Баляслава Ялавецкага, Канстанцыі Скірмунт, Міхала Ромэра, Уладыслава Жукоўскага, Людвіка Абрамовіча былі сфармуляваныя асноўныя палажэнні краёвасці. Яе ключавой ідэяй стаўся пастулат “грамадзяніна Краю”. Якраз пачуццё патрыятызму, любові і самаадданасці ў адносінах да роднай зямлі, да Беларуска-Літоўскага краю лічылася галоўным крытэрыем прыналежнасці да краёвай нацыі. Этнакультурныя, сацыяльныя і палітычныя разыходжанні адыходзілі на другі план. Падобнае “грамадзянскае” разуменне нацыі было больш характэрным для “заходнееўрапейскай” цывілізацыі. Хоць адначасна яно ў пэўным сэнсе грунтавалася на г.зв. “палітычнай нацыі” (“naród polityczny”), якая існавала яшчэ ў часы Рэчы Паспалітай абодвух народаў. Апроч таго, пэўны патэнцыял грамадзянскага разумення нацыі ўтрымліваўся ў даволі пашыраным пачуцці “тутэйшасці”, месца якога ў нацыянальных працэсах можна акрэсліць тэрмінам “народны протанацыяналізм” (Эрык Хабсбаўм[7]).

ідэі грамадзянскай (палітычнай) нацыі адлюстраваліся намаганні літоўскіх і беларускіх палякаў супрацьпаставіцца этнакультурным працэсам нацыянальнага Адраджэння народаў Беларусі і Літвы. Эліта літоўскіх і беларускіх палякаў адчувала ўласную прыналежнасць да гістарычнай Літвы і спрабавала пашырыць гэтае пачуццё на шырокія колы мясцовых палякаў, а па меры магчымасці таксама на літоўцаў і беларусаў. Фактычна, мела месца спроба выключна ідэалагічнымі сродкамі стварыць “нацыю ліцвінаў”, элітай якой павінны былі стаць літоўскія і беларускія палякі. Нельга пагадзіцца са сцвярджэннем літоўскага гісторыка Рымантаса Мікныса, што на тэрыторыі беларускіх і літоўскіх губерняў ішоў працэс фармавання “нацыі літоўскіх палякаў”[8]. Гэта можна лічыць мэтай намаганняў толькі г.зв. “польскіх краёўцаў”, якія групаваліся вакол асобы Людвіка Абрамовіча і газеты “Пшэглёнд віленьскі”. Міхал Ромэр, Раман Скірмунт, Баляслаў Ялавецкі і Канстанцыя Скірмунт, як і большасць краёўцаў імкнуліся да ўтварэння грамадзянскай (палітычнай) “нацыі ліцвінаў”. Пры гэтым краёўцы павінны былі вытрымаць даволі жорсткую канкурэнцыю ў першую чаргу з польскай, а таксама з літоўскай і беларускай нацыянальнымі ідэямі. Трэба адзначыць, што найбольшага поспеху яны дасягнулі сярод мясцовай польскай грамадскасці.

Краёўцы, якія падзяліліся на кансерватыўна-ліберальны і дэмакратычна-ліберальны кірункі, дамінавалі ў польскім руху. Іх перавага адлюстравалася ў поспехах выбарчай кампаніі ў Дзяржаўныя думы і ў Дзяржаўную раду. Дзейнасць прадстаўнікоў мясцовай польскай грамадскасці ў гэтых органах улады грунтавалася на краёвай ідэалогіі кансерватыўна-ліберальнага накірунку. Яны выступалі ў абарону інтарэсаў Беларуска-Літоўскага краю, якія часцяком атаясамліваліся з інтарэсамі сацыяльных “вярхоў” літоўскіх і беларускіх палякаў. Перавагу краёўцаў у польскім руху таксама рэгулярна пацвярджалі публікацыі польскага віленскага друку і ўдзел прадстаўнікоў мясцовай польскай грамадскасці ў абмеркаванні найважнейшых праблем сацыяльна-палітычнага і нацыянальна-культурнага жыцця гістарычнай Літвы (напрыклад, праблемы земстваў у “заходніх губернях”).

Польская нацыянальная ідэя ў гэты перыяд была прадстаўлена пераважна дзейнасцю сяброў Польскай нацыянальна-дэмакратычнай партыі (ПДНП) і Польскай партыі сацыялістычнай (ППС). Першыя аднак так і не здолелі стварыць уласную партыйную арганізацыю. Іх прысутнасць у крае была прыметнай дзякуючы галоўным чынам выданню штотыднёвіка “Дзеннік віленьскі” (з жніўня 1906 г.). Дарэчы, варта адзначыць, што нацыяналізм мясцовых дзеячоў ПДНП меў пэўную “краёвую афарбоўку”. Апошняе праяўлялася, напрыклад, у спробах сумяшчэння інтарэсаў польскай нацыі “на крэсах” з патрабаваннямі беларускага і літоўскага народаў. Аднак палітыка кіраўнікоў партыі выразна ўмацоўвала курс на нацыянальную канфрантацыю.

ППС, у праграме якой рабілася спроба сумяшчэння нацыянальнай і сацыялістычнай ідэалогій, на рубяжы ХІХ – ХХ ст. прэтэндавала на тое, каб стаць кіраўніком усяго сацыялістычнага руху ў гістарычнай Літве. Аднак узнікненне агульнарасійскіх, яўрэйскіх, літоўскіх і беларускіх сацыялістычных арганізацый, раскол самой партыі на “інтэрнацыяналістаў” і “нацыяналістаў” і, самае галоўнае, вузасць этнасацыяльнай базы яе дзейнасці прывялі да маргіналізацыі польскіх сацыялістаў на беларускіх і літоўскіх землях.

У перыяд першай расійскай рэвалюцыі 1905-1907 г. польскі грамадска-палітычны рух ператварыўся ў важны фактар грамадска-палітычнага і культурнага жыцця краю. Літоўскія і беларускія палякі атрымалі карысны вопыт палітычнай дзейнасці, істотнай часткай якога стала дзейнасць ва ўмовах нацыянальна-культурнага абуджэння беларусаў, разгортвання літоўскага нацыянальнага руху і з’яўлення ўплывовых яўрэйскіх і агульнарасійскіх палітычных партый і арганізацый.

У міжрэвалюцыйны перыяд (1907-1917) працягвалася эвалюцыя “польскага пытання”. Месца былога змагання за захаванне традыцый палітычнага, культурнага, эканамічнага і рэлігійнага жыцця краю паступова займала імкненне бараніць галоўным чынам інтарэсы мясцовай польскай грамадскасці.

На гэтыя перамены моцна паўплываў наступ вялікарускіх нацыяналістаў і правых партый. У такіх умовах літоўскія і беларускія палякі галоўныя намаганні прыкладалі дзеля абароны нацыянальна-культурных дасягненняў рэвалюцыі. Аднак прыметных поспехаў на гэтым шляху яны не дасягнулі. Расійская бюракратыя, выкарыстоўваючы мажлівасці адміністрацыйнага апарату, паспяхова адраджала сістэму “выключнага” антыпольскага заканадаўства. У гэтых умовах не атрымалася стварыць уплывовую палітычную партыю. Краёвая партыя Літвы і Беларусі (ініцыятыва Рамана Скірмунта) аказалася няздольнай да палітычнай барацьбы. Тым не менш, як і раней дамінавала краёвая плынь польскага руху. Праўда, краёвасць кансерватыўна-ліберальнага кірунку ўсё часцей ператваралася ў форму абароны інтарэсаў эліты мясцовых палякаў. Затое вельмі актыўна дзейнічалі краёўцы дэмакратычна-ліберальнага кірунку. Цэнтрамі краёвай прапаганды ў гэты час сталі віленскія масонскія ложы “Лучнасць” (1910), “Літва” (1911) і “Беларусь” (1914). Яны моцны прычыніліся да распаўсюджвання краёвай ідэалогіі ў яе дэмакратычна-ліберальным варыянце[9].

Праведзенае даследаванне дазваляе сцвярджаць, што віленскія масонскія ложы былі формай дзеяння мясцовых дэмакратычных элементаў краёвай арыентацыі. Сябры масонскіх арганізацый пашыралі сярод грамадства ўсведамленне каштоўнасці ідэалаў дэмакратыі. Яны ж прапагандавалі ідэі нацыянальнай талеранцыі і супрацьстаялі ідэалогіі шавінізма. Галоўныя мэты іх дзейнасці былі непарыўна звязаныя з нацыянальна-вызваленчым рухам у Беларусі і Літве, з дасягненнем пэўнай палітычнай самастойнасці краю. Толькі палітычная ўмовы прымушалі гэтых людзей хавацца пад покрывам масонскай таямніцы.

Новай з’явай можна лічыць далучэнне да краёвага руху дзеячоў беларускага (браты Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі ды інш.) і літоўскага (Міколас Сляжэвічус, Міколас Біржышка ды інш.) рухаў, сяброў яўрэйскіх (браты Ромы, Майсей Брамсон ды інш.) і рускіх (Іван Прозараў) дэмакратычных арганізацый. Найбольш паслядоўна краёвую ідэю прапагандавалі беларускія дзеячы. Яны ж больш за іншых захоўвалі прыхільнасць да яе. Можна нават сцвярджаць, што краёвая ідэя ў 1912-1915 г. стала складовай ідэалогіі беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння. Ва ўсялякім выпадку яна выкарыстоўвалася дзеля пашырэння яго сацыяльнай і этнічнай базы, пошуку надзейных саюзнікаў сярод дзеячоў іншых нацыянальных рухаў.

У пэўным сэнсе краёвасць з’яўлялася ломкай традыцый i стэрэатыпаў вузкай этнанацыянальнай прапаганды, якiя ў гэты час ўжо сфармавалiся ў народаў Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Краёвасць трымалася на ўнiкальнай атмасферы шматнацыянальнага краю i асаблiва Вiльнi. Яна нараджала людзей, якiя адчувалi сябе адначасова рускiм i беларусам (Iван Краскоўскi), палякам i літоўцам (Данатас Малiноўскас, Міхал Ромэр), палякам i беларусам (Язэп Манькоўскі, Вітаўт Чыж). Гэта была атмасфера сапраўднага этнiчнага “карнавалу”, дзе адсутнiчалi выразныя этнiчныя межы, дзе ў залежнасцi ад жыццёвых абставiн маска станавiлася тварам i наадварот.

Той жа беларус Антон Луцкевiч на старонках “Вячэрняй газеты” станавiўся рускiм, а на старонках “Кур’ера краёвага” – палякам[10]. Мажліва мы сустракаемся з пэўнай заканамернасцю беларускай гiсторыi. Яна вельмi багатая персанажамi, якiя выступалi ў двух або нават трох iпастасях i адначасова належалi беларускай, польскай, літоўскай i рускай гiсторыi. Можа, гэта была праява таго самага “вольнага беларускага духа”, які шукаў уласныя шляхi? Пра яго пiсаў яшчэ Iгнат Канчэўскi ў сваiх “Дасьледзiнах беларускага сьветагляду”[11]. Беларусь нараджала такiх людей таму, што была зямлёй, дзе злiвалiся розныя этнiчныя, культурныя i рэлiгiйныя патокi. Кожны з іх знаходзіў прытулак і прыжываўся ў “беларускiм доме”.

Калi мы пагадзiмся з тым, што гэты этнакультурны “карнавал” мае свае глыбiнныя гiстарычныя вытокі, нам будзе лягчэй зразумець асобы Вінцэнта Дунiна-Марцiнкевiча, Вікенція Канстанціна Калiноўскага, Аляксандра Ельскага, Рамана Скiрмунта, Канстанцыі Скірмунт, Эдварда Вайнiловiча i многіх iншых. Цалкам магчыма, што краёвасць, якую адстойвалi Міхала Ромэр, Раман Скiрмунт, Антон Луцкевіч ды iх паплечнiкi, не з’яўлялася толькi праявай пострамантычных i трохi наiўных спадзяванняў, а ўяўляла адну з падставаў беларускай гiсторыi.

У ідэалагічных намаганнях па стварэнні “нацыі ліцвінаў” краёўцы дасягнулі пэўнага поспеху. Яны пашыралі ідэю самабытнай гісторыі Літвы, распаўсюджвалі ўяўленні пра тэрытарыяльныя межы пражывання “нацыі ліцвінаў”, праводзілі ўласную нацыянальную (краёвую) палітыку. Затое не атрымалася пашырыць свядомасць прыналежнасці да адметнага культурнага тыпу. Спроба распаўсюдзіць тэзіс пра агульную “польска-літоўска-беларускую культуру” (Баляслаў Ялавецкі[12]) ва ўмовах нацыянальна-культурнага Адраджэння беларусаў і літоўцаў, пранікнення ідэалогіі польскага нацыянальнага руху не мела шанцаў на поспех.

Спробы Міхала Ромэра, Рамана Скірмунта ды інш. ператварыць краёвасць у феномен надэтнічнай ідэалогіі і практыку міжнацыянальнага партнёрства разбіваліся аб імкненне беларускіх, літоўскіх і польскіх краёўцаў сумясціць яе прынцыпы з працай на карысць уласнай нацыі.

У міжрэвалюцыйны перыяд стала відавочнай адсутнасць моладзевай базы краёвага руху. Большасць моладзевых арганізацый краю адстойвала пастулат незалежнасці Польшчы. Прычым гістарычная Літва ўспрымалася толькі як частка польскіх земляў. Гэта быў адзін з першых сігналаў будучай перамены ў суадносінах паміж краёвай ідэалогіяй і польскай нацыянальнай ідэяй. Другім сігналам можна лічыць паразуменне паміж праваліберальнымі краёўцамі і нацыянальнымі дэмакратамі. Яно знайшло адлюстраванне ў аб’яднанні газеты краёўцаў “Кур’ер віленьскі” з органам ПДНП “Гонцам віленьскім”. Гэтае паразуменне знайшло далейшае пацвярджэнне ў дзейнасці Польскага ЦВК, які быў створаны ў Вільні напярэдадні выбараў у IV Думу (1912). Ягоным кандыдатам быў сябра ПДНП Станіслаў Мацэевіч. Характэрна, што галоўным сапернікам аказаўся прадстаўнік леваліберальных краёўцаў Браніслаў Крыжаноўскі. Шляхі абодвух кірункаў краёвасці выразна разышліся. Усё гэта сведчыла пра крызіс краёвай плыні польскага руху.

Сусветная вайна паспрыяла пераўтварэнню “польскага пытання” ў актуальную праблему агульнаеўрапейскай палітыкі. Актывізаваўся польскі нацыянальны рух. ПДНП напачатку вайны рабіла стаўку на перамогу Расіі, якая, на думку кіраўнікоў нацыянальных дэмакратаў, павінна была прывесці да аб’яднання ўсіх трох частак этнічнай Польшчы. Аднак большасць літоўскіх палякаў займала выразныя антырасійскія пазіцыі і імкнулася да аўтаноміі гістарычнай Літвы або да яе незалежнасці ў саюзе з Польшчай.

Трэба адзначыць выключна важнае значэнне, якое набылі напачатку ХХ ст. міжнацыянальныя адносіны. Першымі гэта зразумелі краёўцы, якія, нягледзячы на існаванне сярод іх розных кірункаў, плыняў і груповак, у сваёй большасці імкнуліся да паразумення і паяднання карэнных народаў краю. Такое паразуменне было неабходнай умовай самастойнасці і непадзельнасці гістарычнай Літвы. Асаблівую ролю ў дасягненні міжнацыянальнага адзінства адыгрываў Міхал Ромэр і прыхільнікі ягонай канцэпцыі краёвасці. Нацыянальныя дэмакраты і польскія сацыялісты ў першую чаргу імкнуліся абараніць польскія нацыянальныя інтарэсы ў краі. Праблема міжнацыянальных адносін цікавіла іх толькі ў гэтай сувязі.

Краёўцы дэмакратычна-ліберальнага кірунку ў першы год вайны прыкладалі велізарныя намаганні дзеля стварэння адзінага фронту прыхільнікаў аўтаноміі гістарычнай Літвы. Адзін з ініцыятараў гэтага міжнацыянальнага паяднання М.Ромэр разумеў, што толькі адзінства народаў краю дасць магчымасць адстойваць ягоныя інтарэсы перад г.зв. “вялікімі дзяржавамі”. Аднак дзеячы літоўскага руху мелі ўласнае ўяўленне пра аўтаномію Літвы. У адпаведнасці з рашэннямі, прынятымі яшчэ ў 1905 г., яны выступалі за аўтаномію этнаграфічнай Літвы са сталіцай у Вільні і з “прылеглымі тэрыторыямі”, якімі з’яўляліся землі каталіцкай Беларусі. Адзінства не было дасягнутае. У выніку гістарычная Літва практычна была сказаная на тэрытарыяльны падзел.

Увосень 1915 г. значная частка беларускіх і літоўскіх земляў апынулася пад уладай нямецкай акупацыйнай адміністрацыі. У гэты момант Вільня перастала быць адзіным цэнтрам польскага руху. На ўсход ад лініі фронту ролю такога цэнтра пачаў адыгрываць Мінск. Апошняму паспрыяў масавы наплыў у горад бежанцаў з Каралеўства Польскага. Аднак расійскія ўлады па-ранейшаму абмяжоўвалі праявы не толькі палітычнай, але нават культурнай дзейнасці польскіх арганізацый. Нават ва ўмовах ваенных паражэнняў і абвастрэння ўнутрыпалітычнага крызісу імперскія ўлады не збіраліся ісці на прынцыповыя ўступкі ў адносінах да нацыянальна-культурных патрабаванняў польскай грамадскасці на беларускіх і літоўскіх землях.

Трэба прызнаць, што “польскае пытанне” для гісторыі Расійскай імперыі сапраўды адыграла фатальную ролю. Раман Дмоўскі ў 1925 г. пісаў, што далучэнне земляў Рэчы Паспалітай да Расійскай дзяржавы зрабіла немагчымым нармальнае палітычнае развіццё гэтай краіны. “Колькі раз, - адзначаў ён, - Расія ўступала на шлях разумных памяркоўных рэформ і ў часы Аляксандра І, і ў часы Аляксандра ІІ, альбо ў перыяд станаўлення Думы, і кожны раз зыходзіла з гэтага шляху. Галоўнай прычынай было “польскае пытанне”, а дакладней апасенне, што палякі выкарыстаюць палітычныя правы дзеля ўмацавання ўласных пазіцый і падрыва расійскай дзяржаўнасці. Расія не магла пазбегнуць палітычных змяненняў. Трэба было выбіраць паміж рэвалюцыйным і эвалюцыйным шляхамі развіцця. У выніку таго, што “польскае пытанне” фактычна заблакавала першы з іх, Расія была сказаная на рэвалюцыю. Магчыма, апошнія падзеі ў Расіі з’яўляюцца расплатай за панаванне над Польшчай”[13]. Канешне, падзенне імперыі нельга тлумачыць толькі “польскім пытаннем”, але відавочна, што яно непасрэдна прычынілася да яе краха.

Затое на тэрыторыі, акупаванай германскімі войскамі, напрыканцы 1915 – напачатку 1916 г. праблемы задавальнення нацыянальна-культурных патрэбаў літоўскіх і беларускіх палякаў не існавала. Тут была створаная сістэма польскай адукацыі. Пры гэтым польская культурна-асветніцкая дзейнасць непасрэдна закранала інтарэсы беларускага і літоўскага рухаў, якія таксама разгарнулі актыўную культурна-асветніцкую дзейнасць. Пазіцыі прыхільнікаў міжнацыянальнага паразумення сярод мясцовых палякаў, беларусаў і літоўцаў у гэты перыяд значна аслабелі. Сваю адмоўную ролю адыграў выезд Міхала Ромэра (май 1915 г.) у легіёны Юзафа Пілсудскага. Фактычна ўсе плыні польскага руху ў Беларусі і Літве выступілі супраць нацыянальна-культурнага Адраджэння беларусаў і літоўцаў. Але, з іншага боку, беларускія і літоўскія дзеячы часцяком выстаўлялі патрабаванні, якія былі заведама непрымальнымі для мясцовай польскай грамадскасці. Напрыклад, беларускія палякі не маглі пагадзіцца з прапановай цалкам адмовіцца ад развіцця польскай культуры. Яны небезпадстаўна лічылі сябе карэнным народам краю і адстойвалі тыя самыя правы, якіх дабіваліся літоўцы і беларусы.

Дамінуючай тэндэнцыяй міжнацыянальных адносін стала абарона выключна ўласных нацыянальных інтарэсаў. Акупацыйныя ўлады таксама “прыклалі руку” да абвастрэння нацыянальных супярэчнасцяў. Спроба краёўцаў дасягнуць польска-беларуска-літоўска-яўрэйскага паразумення пры дапамозе Часовай Рады Канфедэрацыі ВКЛ, у стварэнні якой значную ролю адыграла ложа “Вялікі Усход Літвы” (“Вялікі Усход Літвы і Беларусі”), скончылася няўдачай. Гэта была “лебядзіная песня” краёвасці, якая з гэтага часу становіцца ўдзелам толькі асобных “апошніх грамадзянаў Вялікага княства” (Тадэвуш Урублеўскі, Міхал Ромэр, Людвік Абрамовіч ды некаторыя іншыя).

Польскі гісторык Пётр Вандыч заўважыў, што “ў польскім выпадку нацыянальны рух гэта ператварэнне палітычнай нацыі ў сучасную нацыю шляхам пашырэння сацыяльнай базы і польскамоўнай прасторы ва ўмовах няволі і падзеленасці”[14]. Доўгі час большасць літоўскіх і беларускіх палякаў не прымала актыўнага ўдзелу ў гэтым ператварэнні. Краёвасць была ідэалогіяй нацыі грамадзянскага тыпу (“нацыі ліцвінаў”). Аднак працэс яе фармавання быў перарваны ваенна-палітычнымі падзеямі першай сусветнай вайны.

У 1915-1916 г. распачаўся новы этап эвалюцыі “польскага пытання” ў беларускай гісторыі. На ўзмацненне “польскасці” літоўскіх і беларускіх палякаў паўплывалі два фактары: па-першае, актывізацыя беларускага і літоўскага нацыянальных рухаў, якія карысталіся пэўнай падтрымкай германскіх уладаў, па-другое, працэс утварэння польскай нацыянальнай дзяржавы, у якім важную ролю адыгрываў польскі нацыянальны рух. У Беларусі і Літве ён быў прадстаўлены, у першую чаргу, ПДНП Р.Дмоўскага. Нацыянальныя дэмакраты толькі ў перыяд нямецкай акупацыі здолелі выцясніць краёўцаў на перыферыю мясцовага польскага руху. На гэтым этапе значная частка літоўскіх і беларускіх палякаў уцягвалася ў працэс фармавання сучаснай польскай нацыі. Адпаведна тэрмін “паляк” набываў больш выразны нацыянальны сэнс, а “польскае пытанне” ў беларускай гісторыі ператваралася ў барацьбу за ўтварэнне незалежнай польскай нацыянальнай дзяржавы, да якой у той ці іншай форме будуць далучаныя г.зв. “усходнія крэсы” або іх частка.

Такім чынам, на працягу амаль усяго разглядаемага перыяду паланізаваныя і самапаланізаўшыяся колы насельніцтва беларускіх і літоўскіх земляў не гублялі сувязі з Айчынай і не ператварыліся ў “польскіх каланізатараў” (паводле пашыранай ацэнкі беларускай савецкай гістарыяграфіі). Яны заставаліся “мясцовым элементам”, неад’емнай часткай этнакультурнага і грамадска-палітычнага краягляду гістарычнай Літвы. Большасць прадстаўнікоў палітычнай і культурнай эліты літоўскіх і беларускіх палякаў у сваёй грамадска-палітычнай дзейнасці кіравалася інтарэсамі не Польшчы, а Беларускі-Літоўскага краю. Толькі ваенна-палітычныя падзеі 1915-1916 г. выклікалі пэўную пераарыентацыю. На першы план у мясцовым польскім руху выйшла ўласна польская нацыянальная ідэя, непарыўна звязаная з адраджэннем польскай дзяржаўнасці.

[1] Гл., напр.: Römer M. Litwa. Studium odrodzenia narodu litewskiego. – Lwów, 1908; Bardach J. O dawnej i niedawnej Litwie. – Poznań, 1988; Смалянчук А. Палякі Беларусі і Літвы ў рэвалюцыі 1905-1907 г. – Гародня: Ратуша, 2000; Miknys R. Problem kształtowania się nowoczesnego narodu Polaków litewskich w pierwszej połowie XX w. // Biuletyn нistorii pogranicza. – 2000. – Nr 1.

[2] Адным з першых звярнуў увагу на гэты феномен польскі даследчык Ю.Бардах у кнізе O dawnej i niedawnej Litwie. – Poznań, 1988.

[3] Смалянчук А.Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864-1917. – Гродна, 2001. – с. 279-283.

[4] Паняцце “ліцвінская традыцыя” было ўведзена ў беларускую гістарыяграфію С.Куль-Сяльверставай (Асаблівасці фармавання беларускай нацыянальнай культуры ў канцы XVIII – першыя дзесяцігодзі ХІХ ст.: паміж польскай і ліцвінскай традыцыямі // Польска-беларускія моўныя, літаратурныя, гістарычныя і культурныя сувязі / Пад рэд. М.Кандрацюка. ІІ. Матэрыялы VII Міжнароднай навуковай канферэнцыі “Шлях да ўзаемнасці”. Беласток. 16-18. 07. 1999. – Беласток, 2000. – c. 229-240).

[5] Горизонтов Л. Парадоксы имперской политики: поляки в России и руские в Польше. – М.: Индрик, 1999.

[6] Смалянчук А. Палякі Беларусі і Літвы ў рэвалюцыі 1905-1907 г. – Гародня: Ратуша, 2000.

[7] Хобсбаум Э. Нации и национализм после 1870 г. Спб: Алетейя, 1998. – с. 74-75.

[8] Miknys R. Problem kształtowania się nowoczesnego narodu Polaków litewskich w pierwszej połowie XX w. // Biuletyn нistorii pogranicza. – 2000. – Nr 1. – с. 21-30.

[9] Смалянчук А. З гісторыі віленьскага масонства пачатку ХХ ст. // Спадчына. – 1998. – №5. – с. 50-67.

[10] Смалянчук А. Краёвец Антон Луцкевіч // Гістарычны альманах. – 1998. – № 1. – с. 27-51.

[11] Абдзіраловіч І. [Канчэўскі І.]. Адвечным шляхам. Дасьледзіны беларускага сьветагляду. – Менск: Навука і тэхніка, 1993. – с. 8-9. (Першае выданне выйшла ў Вільні ў 1923 г.).

[12] J…i B. [B.Jałowiecki]. Litwa i jej potrzeby. Narodowy katechizm Litwy. – Wilno, 1905. – s. 3-5.

[13] Dmowski R. Polityka Polska i odbudowanie państwa: W 2 t. – Warszawa: Instytut wydawn. Pax, 1988. – T. 1. – s. 70-71.

[14] Wandycz P. Odrodzenie narodowe i nacjonalizm (XIX-XX w.) / Hisroria Europy Środkowo-Wschodniej: W 2 t. – Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2000. – T. 2. – s. 152.