Эміграцыя пра змаганьне за родную мову ў рэлігійным жыцьці беларусаў

Беларуская эміграцыя ў змаганьні за незалежнасьць айчыны зьвяртала ўвагу на вялікую ролю Касьцёла ў гэтым працэсе. Розныя эміграцыйныя часопісы й газэты закраналі, з аднаго боку, актуальныя праблемы, датычныя беларусізацыі рэлігійнага жыцьця, з а другога – прыгадвалі важныя даты зь мінулых стагодзьдзяў.

Вацлаў Пануцэвіч у публікацыі Польская мова ў XIV-XVII стст. а каталіцкая царква ў Вялікім Княстве Літоŭскім (у: „Літва”, № 2, Чыкага, ліпень – сьнежань 1967, с. 3-54) зьвяртае ўвагу на факт, што на землях Вялікага Княства Літоўскага, дзе афіцыйнай дзяржаўнай мовай была мова старабеларуская, большыя захады рабіліся дзеля ўвядзеньня ў літургію польскае мовы, чым беларускае. Беларускі эміграцыйны дасьледнік адзначае, што ў самой Польшчы ў XIV-XVII стагодзьдзях польская мова была мовай ніжэйшых слаёў грамадзтва. Ролю дзяржаўнай мовы й касьцельнай выконвала латынь, на што скардзіліся некаторыя летапісцы, напрыклад, Марцін Бельскі ў сваёй Хроніцы ўсяго сьвету пісаў: „Rusini nad nas wiele mają, iż przyrodzonym językiem piszą i czytają, a my cudzoziemskim łacinskim... który nie może iść każdemu u nas w posłuch tak w kościelech, prawiech jako i dzie indziej, gdyż nie każdy tej rzeczy łacińskiej rozumie ani pisze”. (Тамсама, с. 12) Аднак ужо ў XV стагодзьдзі пачаліся захады за пашырэньне сфэры ўплываў польскае мовы:

- Каля 1440 году на неабходнасьць увядзеньня польскае мовы ў пісьменства зьвяртаў увагу (на латыні) рэктар Унівэрсытэту ў Кракаве Якуб з Журавіцы;

- Увесьці польскую мову замест нямецкае ў казаньнях каля 1475 году патрабаваў Ян Астрарог, але гэта зьдзейсьнілася толькі ў 1537 годзе, калі на просьбу шляхецкіх паслоў у Сойм Жыгімонт Стары загадаў увесьці польскую мову ў казаньні ў Марыяцкім касьцёле. Аднак яшчэ ў 1600 годзе Пётр Скарга ў Казаньні аб сакрамэнтах абараняў латынь як мову Касьцёла, гаворачы, што ў нацыянальных мовах адбываюцца хуткія зьмены, а мовы старыя, такія як латынь, не зьмяняюцца.

Вацлаў Пануцэвіч задумоўваецца, якія падзеі спрычыніліся да экспансіі польскае мовы на тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага? Супраць латыні й выразна за ўвядзеньне нацыянальных моваў выказвалася рэфармацыя. У 1528 годзе каталіцкі віленскі біскуп Ян, каб супрацьдзейнічаць ерэтыкам, выдаў распараджэньне ў справе навучаньня ў парафіяльных школах на літоўскай мове (а гэта ў пэрыяд ВКЛ азначала – па-беларуску) ды на польскай мове.

Зь вялікай талерантнасьцю да рэфармацыйнага руху паставіўся пасьля сьмерці Жыгімонта Старога кароль Жыгімон Аўгуст. У Вялікім Княстве Літоўскім апрача Радзівілаў і Кішкаў на кальвінізм перайшлі роды Хадкевічааў, Валовічаў, Дарастайскіх, Глебавічаў, Сапегаў, Пронскіх ды іншыя.

У пратэстантаў былі свае друкарні, і ў гадох 1555 – 1565 выдалі яны шмат кніжак на польскай і беларускай мовах. Захаваліся толькі некаторыя зь іх, напрыклад, Васіля Цяпінскага й Сымона Буднага. Іншыя былі спаленыя каталікамі пасьля перамогі над рэфармацыяй. Першае публічнае спаленьне ерэтычных беларускіх кніг адбылося ў 1581 годзе ў час панаваньня Стэфана Баторага. (Тамсама, с. 24-27)

Пратэстанты мелі ўласныя школы, у якіх – сярод іншых гуманітарных дысцыплін – вялося навучаньне родных моваў, у тым ліку таксама беларускае мовы. Васіль Цяпінскі ў Прадмове да Евангельля з задавальненьнем пісаў, што выдаў яе „уласным языком рускім” (Тамсама, с. 27)

Аднак гаворачы ў агульных катэгорыях, трэба заўважыць, што рэфармацыя падпарадкоўвалася польскай думцы. Польскай мовай пачалі карыстацца нават яе праціўнікі: католікі й праваслаўныя, - адзначае Вацлаў Пануцэвіч.

Дасьледнік адклікаецца да розных гістарычных датаў і дзеяньняў, якія спрыялі папулярызацыі польскае мовы:

- у 1559 годзе Мікалай Радзівіл зьвярнуўся да папскага легата з просьбай дазволіць весьці літургію на польскай мове,

- у 1563 годзе за фінансавыя сродкі Радзівіла выйшаў у Берасьці пераклад Бібліі на польскую мову,

- у 1572 годзе Сымон Будны выдаў у Нясьвіжы польскую Біблію, крытыкуючы адначасова ранейшыя пераклады й хвалячы чысьціню польскае мовы,

- у 1619 годзе Мамоніч выдаў польскі пераклад Літоўскага Статуту 1588 году,

- у 1633 годзе ў Вільні выйшаў польскі лемантар Dla dziatek,

- у 1696 годзе Сойм зацьвердзіў праект, згодна зь якім цэлая карэспандэнцыя паміж Каронай і Вялікім Княствам Літоўскім павінна была весьціся на польскай мове. Аўтар адзначае, што гэта аднак не было раўназначна з забаронай карыстацца беларускай мовай на тэрыторыі ВКЛ ці ў Касьцёле. З другога аднак боку, польская мова ставалася, побач латыні, мовай цэнтральных ворганаў дзяржаўнай улады. (Тамсама, с. 30-31)

Праблема беларусізацыі касьцельнага жыцьця закраналася мюнхэнскай газэтай „Бацькаўшчына”. Тыднёвік зь вялікім зацікаўленьнем сачыў за зьездам беларускіх каталіцкіх ксяндзоў у эміграцыі, які праходзіў зь 1 па 6 лютага 1960 году. Асноўныя пункты праграмы датычылі: 1.вызначэньня старшыняў зьезду; 2.азнаямленьня з рэфэратамі айца Льва Гарошкі на тэму рэлігійных праблемаў беларускай эміграцыі, ксяндза доктара Пятра Татарыновіча пра беларускую рэлігійную прэсу ды айца доктара Часлава Сіповіча аб спосабах вырашэньня рэлігійных праблемаў беларускай эміграцыі; 3.падрыхтоўкі мэмарыялу да Папы рымскага з просьбай загарантаваць юрыдычную й матэрыяльную дапамогу для новых душпастырскіх інстытуцыяў, прэсы ды на іншыя мэты. (П. Т., Зьезд беларускага каталіцкага духавенства на эміграцыі, у: ,,Бацькаўшчына”, № 8 (492), Мюнхэн, 21лютага 1960, с. 3)

Некалькі месяцаў пазьней рэдакцыя „Бацькаўшчыны” з радасьцю віншавала заслужанага рэлігійнага й грамадзкага дзеяча Часлава Сіповіча ў сувязі з высьвячэньнем яго на біскупа ды зычыла посьпехаў на рэлігійнай і нацыянальнай ніве. (Назначэньне беларускага япіскапа, у: ,,Бацькаўшчына”, № 29 (513), Мюнхэн, 24 ліпеня 1960, с. 1)

На старонках „Бацькаўшчыны” вялася палеміка ў асноўным на тэму беларусізацыі набажэнстваў у Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царкве. Праваслаўны сьвятар, падпісаны ініцыяламі А.К., скардзіўся на адсутнасьць добрых перакладаў Бібліі й Эвангельля. „Існуючы пераклад Скарыны даступны толькі ў нямногіх музэях аглядаць, а каб навет і меўшы яго, пачаць ужываць у Царкве, то напэўна тагачасная беларуская мова была-б для вернікаў ня больш зразумелаю, як царкоўна-славянская. Луцкевіч рабіў насьпех пераклад у Вільні для Мэтадыстаў. Першы наклад яго быў выдадзены ў Гэльсінках, а пазьней толькі перавыдадзены Брытанскім Замежным Біблійным Т-вам. Аб недакладнасьцях яго ня будзем сяньня ўспамінаць, бо пакуль няма першага перакладу, сьвятары БАПЦ змушаны ім карыстацца. Калі-ж з тых або іншых меркаваньняў або згодна статуту ў некаторых цэрквах чытаецца сьв. Эвангельле пацаркоўна-славянску, то гэта зусім не супярэчыць беларускасьці Царквы, дзе пропаведзі й навучаньне вядзецца пабеларуску, чым і працярэбліваецца дарога ў роднай мове як у Божы Дом, гэтак і ў Родны Дом, якім ёсьць незалежная Бацькаўшчына.” (А. К., Да пытаньня беларусізацыі БАПЦарквы, у: ,,Бацькаўшчына”, № 10 (494), Мюнхэн, 6 сакавіка 1960, с. 3)

Аўтар іншай публікацыі, А. Бутрымовіч (У справе беларусізацыі нашых цэркваў, у: ,,Бацькаўшчына”, № 19 (503), Мюнхэн, 8 траўня 1960, с. 3-4) таксама зьвяртае ўвагу на неабходнасьць беларусізаваць набажэнства (перад усім Апостал, Войча наш і Верую павінны быць па-беларуску), а таксама раіць адмовіцца ад царкоўна-славянскіх малітваў перад ежай ці ўрачыстасьцямі на карысьць уласных беларускіх малітваў альбо перакладаў на беларускую мову. Усе казаньні таксама павінны гаварыцца толькі па-беларуску, – піша А. Бутрымовіч.

З мовай шчыльна зьвязаная музыка й пяяньне. Беларускія кампазытары павінны папулярызаваць царкоўную музыку, утрыманую ў нацыянальным духу. Існуе патрэба ўвесьці ў беларускія набажэнствы рэлігійныя калядныя й велікодныя песьні, а таксама прысьвечаныя іншым сьвятам. Беларускія кампазытары й паэты павінны напісаць такія песьні. Нельга забываць і пра беларускі нацыянальны гімн Магутны Божа, – заўважае беларускі эміграцыйны дасьледнік.

У сувязі з узьнікненьнем гэтага пытаньня, не засталіся абыякавымі беларускія кампазытары, што знаходзіліся ў эміграцыі. Мікола Куліковіч паведаміў, што Цэнтар царкоўна-славянскай музыкі ў Лёндане, мэтай якога было дасьледаваньне й выдаваньне музычных твораў праваслаўнага ці ўсходняга касьцёла, зьвярнуўся да яго з прапановаю выдаць Царкоўны беларускі зборнік. М. Куліковіч гэтую прапанову лічыць вельмі добрай, таму што раней ніхто зь беларускіх кампазытараў ня меў мажлівасьці пісаць царкоўную музыку й песьні. З рэлігійнай музыкі на эміграцыі былі толькі творы аўтара публікацыі, ды яшчэ Міколы Равенскага, таму Куліковіч выступіў з заклікам да іншых кампазытараў, каб уключыліся ў праект падрыхтоўкі Беларускага царкоўнага зборніка. (Мікола Куліковіч, Да пытаньня беларускага царкоўнага пяяньня, у: ,,Бацькаўшчына”, № 36 (422), Мюнхэн, 21 верасьня 1958, с. 1)

У рэлігійным жыцьці беларусаў неабходная прысутнасьць роднае мовы й музыкі. Мікола Куліковіч – беларускі эміграцыйны кампазытар – выступіў з заклікам да іншых кампазытараў, каб уключыліся ў праект падрыхтоўкі Беларускага царкоўнага зборніка, пра што мы паведамлялі тыдзень таму.

Гэтую тэму працягвае А. Будзіч: „Шмат гадоў працуючы над дасьледваньнем беларускае народнае песьні, кампазытар М. Куліковіч сабраў вялікі матар’ял беларускіх сьпеваў і, грунтоўна прааналізаваўшы іх, змог выбраць зь іx найхарактэрнейшыя, тыповыя паводля свае народна-нацыянальнае самабытнасьці й хараства народныя песенныя звароты й музычныя фразы. Творча апрацоўваючы беларускія прыпеўкі ў праваслаўным царкоўным стылі, паводля старадаўных прыкладаў, кампазытар стварыў такім чынам беларускія царкоўныя расьпевы на розныя Божыя Службы, улажыў узоры (галасы) для штодзённага царкоўнага ўжыцьця, а таксама напісаў асноўныя праваслаўныя службы – Літургію й Усяночную.” (А. Будзіч – псэўданім Я. Запрудніка), Да беларусізацыі ...БАПЦ, у: ,,Бацькаўшчына”, № 6 (490), Мюнхэн, 7 лютага 1960, с. 1)

Аўтар публікацыі паведамляе, што таксама Мікола Равенскі напісаў цэлую Літургію выключна на беларускіх музычных матывах. Сьпявалі яе, напрыклад, у праваслаўнай капліцы беларускай студэнцкай групы ў Лювэне. Некаторыя малітвы былі выданыя на кружэлках. З гэтага аўтар публікацыі зрабіў выснову, што беларускія кампазытары выканалі сваю працу, але не ўдалося скарыстацца іхнай працай з-за кансэрватызму Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, які праявіўся ня толькі ў галіне царкоўнай музыкі, але таксама цэлага набажэнства.

У адказ на гэтую інфармацыю праваслаўны сьвятар, падпісаны ініцыяламі А.К., напісаў, што ня толькі сьвецкія людзі адчуваюць брак беларускай царкоўнай музыкі, але таксама духоўныя ды рэгенты хораў. Ксёндз праявіў спадзяваньне, што ў будучыні паявіцца цэлы царкоўны рэпэртуар і што беларусы дапамогуць у сфінансаваньні яго выданьня. (A. K., Да пытаньня беларусізацыі БАПЦарквы, у: ,,Бацькаўшчына”, № 10 (494), Мюнхэн, 6 сакавіка 1960, с. 3)

Праблема беларусізацыі царкоўнага пяяньня, паводле кампазытара Міколы Куліковіча, складаецца зь дзьвюх частак: ,,1. Набыцьцё, стварэньне, распаўсюджаньне й ужываньне нацыянальных царкоўных кампазыцыяў; 2. Складаньне, утварэньне й зацьверджаньне беларускага царкоўнага васьмігалосьніка-Абіходу.” (М. Куліковіч, Пытаньне беларускае багаслужбы, у: ,,Бацькаўшчына”, №№ 12-13 (496-497), Мюнхэн, 25 сакавіка 1960, с. 3)

М. Куліковіч сярод царкоўных кампазыцыяў выдзяляе народную творчасьць ды арыгінальныя кампазыцыі. Зьвяртае пры гэтым увагу на тое, што ўжо даўно існуе традыцыя выкананьня калядак падчас калядных набажэнстваў. Мікола Куліковіч заўважае патрэбу шырэйшага выкарыстаньня народных беларускіх сьпеваў на рэлігійныя тэмы ў царкоўным абрадзе, тым больш, што насельніцтва ведае ня толькі шмат калядак, але таксама й велікодных песьняў, ды рэлігійных – маральна-выхаваўчага характару. Беларускі кампазытар зьвяртае таксама ўвагу на патрэбу скарыстаньня старых тэкстаў. ,,Трэба адшукаць матэрыялы беларускіх богагласьнікаў, прыкладам, рукапіснага Богагласьніка 1662 г. Полацкага Богаяўленскага манастыра ці Жыровіцкага рукапіснага Богагласьніка XVІІ ст.” (Тамсама)

Калі гаварыць пра царкоўнае пяяньне, то Мікола Куліковіч раіць скарыстацца перш за ўсё творамі вядомых беларускіх аўтараў, якія павінны палічыць сваім абавязкам увядзеньне да іх беларускіх нацыянальных матываў. Ня трэба таксама баяцца пранікненьня ў царкоўную музыку матываў народнай музыкі.

Беларускі кампазытар адзначае, што як беларусізацыя царкоўнага пяяньня, гэтак і цэлага набажэнства будзе магчымая выключна тады, калі Праваслаўная царква падтрымае ўсе дзеяньні беларускіх творцаў і перакладчыкаў.

А. Будзіч (псэўданім Янкі Запрудніка) прыгадаў чытачам мюнхэнскай газэты „Бацькаўшчына” пра тое, што існуюць пераклады Бібліі на беларускую мову, і таму няма патрэбы карыстацца перакладам Францішка Скарыны з XVI стагодзьдзя. У 1948 годзе ў выдавецтве Брытанскага й замежнага біблійнага таварыства выйшаў Новы Тэстамэнт па-беларуску можа не ў даасканалым, але ў добрым перакладзе Антона Луцкевіча. Выданьнем гэтым карыстаўся айцец Аўген Смаршчок у Лювэне. ,,Было вельмі прыемна слухаць чытаньне Апостала й Эвангельля па-беларуску ў беларускай царкве ды разумець усё, што ў ім гаворыцца” – заўважае А. Будзіч (А. Будзіч, Да беларусізацыі ...БАПЦ, у: ,,Бацькаўшчына”, № 6 (490), Мюнхэн, 7 лютага 1960, с. 1). Таму найвышэйшы час падумаць пра беларусізацыю Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Трэба ўшанаваць высілкі Францішка Скарыны, Антона Луцкевіча ды тых беларускіх патрыётаў, якія ахвярна стараліся пракласьці шлях беларускай мове ў Божы дом – адзначае А. Будзіч.

У сваю чаргу А. Бутрымовіч выходзіць па-за праблему беларусізацыі толькі БАПЦ і заўважае, што датычыцца гэта ўсяго беларускага рэлігійнага жыцьця. „Ідэя царкоўнай і рэлігійнай незалежнасьці вяжацца непадзельна з нацыянальнай незалежнасьцяй кажнага народу, а паняволенага ў васаблівасьці. Змагацца толькі за палітычную й гаспадарчую незалежнасьць свайго народу, а аставацца ў царкоўнай, духовай залежнасьці ад сваіх палітычных і нацыянальных ворагаў – гэта ніякае змаганьне. (...) Незалежнасьць палітычная й нацыянальная мусіць вырастаць з душы народу, з духовай, псыхічнай, культурнай, моўнай, абрадавай, звычаёвай і г. д. незалежнасьці чалавека, зь ягонага маральнага складу, да якога ворагу дабрацца ня так лёгка. І вось царква, як запраўдная выхавальніца чалавека, мае вытварыць гэткі маральны склад чалавека пры дапамозе сваіх выхаваўчых сродкаў.” (А.Бутрымовіч, У справе беларусізацыі нашых цэркваў, у: ,,Бацькаўшчына”, № 19 (503), Мюнхэн, 8 траўня 1960, с. 3).

Кшталтаваньню духоўнай незалежнасьці народу служаць, паводле А. Бутрымовіча, рэлігійныя сьвятасьці, нацыянальная мова, нацыянальныя звычаі, абрады, традыцыі, нацыянальны стыль і нацыянальнае царкоўнае мастацтва, а таксама адукацыйная сыстэма, якая прычыняецца да кшталтаваньня адпаведнага стаўленьня да нацыянальных каштоўнасьцяў.

Першай і найвялікшай сьвятасьцю кожнага хрысьціяніна зьяўляецца крыж – адзначае аўтар публікацыі. – На беларускіх землях хрысьціянства разьвівалася з шасьціканцовым крыжам. Захаваўся ён на старых камянях з XІІ ст. князёў Рагвалода й Барыса, на многіх цэрквах аж да XІX ст. Такі шасьціканцовы крыж, прыгожа інкруставаны золатам, серабром і каштоўнымі камянямі быў падрыхтаваны для беларускай сьвятой Эўфрасіньні Полацкай у XІІ ст. майстрам Богушам. Шасьціканцовы крыж з дыяганальнай перакладзінай унізе – гэта крыж маскоўскі. Захоўваць гэты крыж у беларускіх сьвятынях, насіць на шыі й гаварыць, што гэта сымбаль праваслаўя – значыць працягваць залежнасьць беларускай царквы ад Масквы – адзначае беларускі эміграцыйны публіцыст.

Другой сьвятасьцю зьяўляецца культ асабліва шанаваных у Беларусі іконаў Божай Маці, такіх як: Жыровіцкай Божай Маці, Менскай, Астрабрамскай, Дзьвінскай, Заслаўскай, Калоскай, Крупецкай, Баркулабаўскай, Рудзенскай, Смаленскай, Супраскай.

Апрача цудадзейных іконаў Божай Маці беларускі народ мае таксама сваіх нацыянальных сьвятых: Кірыла Тураўскага, Аўраама Смаленскага, Мяркурыя Смаленскага, Эўфрасіньню Полацкую ды іншых. Гэтыя сьвятыя зьяўляюцца часткай беларускага народу, і таму іх культ павінен увайсьці ў беларускую царкву, а Эўфрасіньня Полацкая павінна заняць галоўнае месца ў беларускім рэлігійным жыцьці – уважае А. Бутрымовіч.

Важным зьяўляецца таксама выгляд сьвятыняў, напрыклад, бяз купалаў у форме цыбулін, чужых беларускай царкоўнай традыцыі.

Каб выкараніць расейскі дух зь беларускіх цэркваў, сьвятары павінны вывучаць беларускую праваслаўную гісторыю, беларускія абрады й наогул беларускае жыцьцё.

А. Бутрымовіч раіць поўнасьцю адысьці ад старога каляндарнага стылю. Ён несапраўдным лічыць сьцьвярджэньне, што стары стыль паўстрымоўвае працэс дэнацыяналізацыі. Гэты працэс можа паўстрымаць не каляндар, але выхаваньне маладога пакаленьня ў нацыянальнай сьвядомасьці й любові да народу сваіх бацькоў. Стары каляндар, наадварот, зьнеахвочвае маладое пакаленьне да царквы й свайго народу, якое заўважае ў ім разыходжаньне з штодзённым жыцьцём, перашкоду ў працы й адпачынку.

На заканчэньне А. Бутрымовіч закранае пытаньне царкоўнай прэсы й арганізацыяў. „За выключэньнем каталіцкай прэсы, якая мае прызнакі большага жыцьця, рэлігійная прэса так праваслаўная, як і пратэстанцкая не зусім адказвае вымогам нацыянальна-рэлігійнага выхаваньня. БАПЦ выдае 2-3 нумары „Голасу Царквы”, у якіх найбольш месца займае маралізатарскі матарыял. Вельмі мала матарыялу, які тварыў-бы ў чытачу духовую незалежнасьць, мацаваў-бы яго рэлігійнае й маральнае самапачуцьцё, замацоўваў-бы нашыя традыцыі, разьвязваў-бы розныя праблемы ды дапамагаў у рэлігійных беларускіх патрэбах. Выдаваць часапіс толькі дзеля „пасланьняў” і агульнахрысьціянскіх пропаведзяў – мы за бедныя.” (Тамсама, с.4)

Аўтар публікацыі заўважае прысутнасьць пры беларускіх цэрквах на чужыне праваслаўных брацтваў. Аднак іхная дзейнасьць зводзіцца толькі да арганізаваньня царкоўных банкетаў і таму ня могуць яны выканаць вялікай ролі ў нацыянальна-рэлігійным выхаваньні цэлага прыходу.

Беларускі эміграцыйны друк хутка рэагаваў на публікацыі, якія выходзілі ў Беларусі. На старонках мюнхэнскага тыднёвіка „Бацькаўшчына” паявіўся артыкул пад назовам Абаронцы ,,рускага праваслаўя” (у: ,,Бацькаўшчына”, № 19 (503), Мюнхэн, 8 траўня 1960, с. 1-2), дзе вялася палеміка з публікацыяй пад загалоўкам Гэтага не могуць дараваць гісторыя і народ, зьмешчанай на старонках газэты „Мінская праўда” (13 красавіка 1960), у якой частка беларускага праваслаўнага духавенства абвінавачвалася ў здрадзе Айчыне й супрацы з фашысцкім агрэсарам. Да адной з праяваў здрадніцкай ролі беларускіх сьвятароў „Мінская праўда” залічыла сабор з 30 жніўня 1942 году ў Менску, на якім была абвешчана аўтакефалія Беларускай праваслаўнай царквы. Сталася гэта таму, што так хацеў народ, а не акупант – адзначае газэта „Бацькаўшчына”, якую найбольш зьдзівіў факт, што ў ролі абаронцы расейскага праваслаўя выступілі бальшавікі, якія самі зьнішчалі цэрквы й выкаранялі рэлігію.

„Бацькаўшчына” прыгадала гісторыю Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Ужо ў 1291 годзе былі патрабаваньні ад канстантынопальскага патрыярха заснаваць незалежную мітраполію зь сядзібай у Наваградку. Гэтыя патрабаваньні ўзмацняліся цягам наступных стагодзьдзяў, калі Расейская царква поўнасьцю падпарадкавалася цару. Пачынаючы з XІX стагодзьдзя аж па сёньняшні дзень царква выкарыстоўваецца з мэтай русыфікацыі беларусаў – заўважае „Бацькаўшчына”.

Пасьля падушэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі ды акупацыі Беларусі бальшавікамі, беларускія біскупы, стаючы ў абароне Беларусі, абвесьцілі 23 ліпеня 1922 году на зьезьдзе біскупаў у Менску стварэньне самастойнай Беларускай аўтакефальнай мітраполіі, незалежнай ад расейскай царквы. Так узьнікла Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква, статут якой быў апублікаваны ў Менску ў 1927 годзе. Statut byw apublikavany pad zahałowkam: Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква – Статут Саюзу Праваслаўных стара-царкоўных абшчынаў у сваім агуле складаючых Беларускую Аўтакефальную Праваслаўную Царкву.

Расейцы ад самага пачатку паставіліся варожа да Беларускай аўтакефаліі. Бальшыню герархаў БАПЦ сустрэла няволя й сьмерць. (Абаронцы ,,рускага праваслаўя”, у: ,,Бацькаўшчына”, № 19 (503), Мюнхэн, 8 траўня 1960, с. 2)

Першая хваля тэрору была скіраваная менавіта супраць рэлігіі. Былі зьнішчаныя дзьве каталіцкія базылікі – у Менску й Слуцку, 218 каталіцкіх касьцёлаў і 228 праваслаўных цэркваў. Астатнія храмы прызначаліся на склады й гаражы. Бальшавікі арыштавалі й адправілі ў ссылку 3600 сьвятароў, сярод якіх было 29 біскупаў. (J. L.Gomez Tello, Крыжы Беларусі, у: ,,Бацькаўшчына”, № 17 (501), Мюнхэн, 24 красавіка 1960, с. 3)

Эміграцыйнае выданьне „Рух” зьвяртае ўвагу на падзеі з траўня 1946 году ў асяродзьдзі беларускіх эмігрантаў на Захадзе. З рэзалюцыі Беларускага нацыянальнага цэнтру вынікае, што эпіскапат Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, насуперак пастанове беларускай праваслаўнай грамадзкасьці, якая на сходзе 5 траўня 1946 году адназначна выказалася за незалежнасьць БАПЦ, дзень пазьней – 6 траўня 1946 году вырашыў ліквідаваць аўтакефалію і ўключыць БАПЦ у склад Расейскай зарубежнай праваслаўнай царквы. У сувязі з гэтым Прэзыдыюм Беларускага нацыянальнага цэнтру выступіла з заявай:

„Адыход Герархіі ад Беларускай Праваслаўнай Царквы, далучэньне яе да Расейскай Зарубежнай Праваслаўнай Царквы і прызнаньне над сабою ейнае юрысдыкцыі ёсьць спробаю ліквідацыі аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы, што зьяўляецца актам нерэлігійнага, але палітычнага значэньня, супярэчным ідэям 25 сакавіка 1918 г. і шкодным для нацыянальных і рэлігійных інтарэсаў беларускага народу. Гэты факт, які якраз стаўся ў мамэнт найбольш цяжкіх выпрабаваньняў беларускага народу ў ягоным безаглядным змаганьні за сваё нацыянальнае вызваленьне і дзяржаўную незалежнасьць, будзе тым цяжэй асуджаны Богам і Гісторыяй.” (Прэзыдыюм Беларускага Нацыянальнага Цэнтру (БНЦ), Рэзалюцыя Беларускага Нацыянальнага Цэнтру (БНЦ) у справе адыходу герархаў ад Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы і ўліцьця іх у Расейскую Зарубежную Праваслаўную Царкву, у: „Рух"” № 4, студзень 1947, с. 18)

У падобным тоне ўтрыманая публікацыя Я. Ляхаўца на старонках выданьня „Рух”, але пра гэта слухайце праз тыдзень.

Эміграцыйнае выданьне „Рух” у вострых словах асудзіла падзею з траўня 1946 году ў асяродзьдзі беларускіх эмігрантаў на Захадзе, калі эпіскапат Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, насуперак пастанове беларускай праваслаўнай грамадзкасьці, якая на сходзе 5 траўня 1946 году адназначна выказалася за незалежнасьць БАПЦ, дзень пазьней – 6 траўня 1946 году вырашыў ліквідаваць аўтакефалію і ўключыць БАПЦ у склад Расейскай зарубежнай праваслаўнай царквы.

У падобным тоне ўтрыманая таксама публікацыя Я. Ляхаўца (Я. Ляхавец, У вабароне Беларускай Праваслаўнай Царквы, у: „Рух”, № 4, студзень 1947, с. 19-22 ), які сьцьвярджае наступнае:

„Самавольнае ўліцьцё герархаў Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы ў Расейскую Зарубежную Праваслаўную Царкву адбылося ўпотайкі, без паразуменьня й згоды беларускага грамадзтва і ўдзелу вернікаў. (...) Сучаснае палажэньне на царкоўным фронце можна зьвесьці да наступных пунктаў:

1. Для беларускага народу перастаў існаваць Япіскапат Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквы з мамэнтам, калі гэты япіскапат бязь ніякай патрэбы прызнаў над сабою расейскае кіраўніцтва.

2. Беларуская Праваслаўная Аўтакефальная Царква існуе далей, паколькі знаходзіцца тут часьць яе вернікаў і духавенства, чакаючы, пакуль будзе аформлена справа яе герархіі. Беларускі народ у сучасны мамэнт ня мае свайго праваслаўнага япіскапату, але будзе старацца яго мець.

3. Уліцьцё япіскапату ў расейскую царкву ня мае юрыдычнай сілы, бо пастанова Сабору беларускіх вернікаў, сьвятароў і япіскапату абвяшчаючая Беларускую Аўтакефальную Праваслаўную Царкву можа быць зьменена толькі такім-жа саборам, а не самавольным аднабаковым актам япіскапату.

4. Надзеі япіскапаў на размову зь менш сьвядомымі справы вернікамі панад галовамі нацыянальнага актыву будуць непасьпяховымі, бо ўвесь народ салідарны ў сваей ненавісьці да імпэрыялістычнай Расеі, дзеля якой ён сяньня церпіць і ў краі і на эміграцыі.

5. Праваслаўная царква на Беларусі была ўжо раз уратаваная тым, што народ не пайшоў за бальшынёй свайго япіскапату, – гэта было ў часе Берасьцейскае вуніі. Мы верым, што сваёй нязгодаю зь япіскапатам мы спаўняем для беларускай царквы такую самую ўслугу, бо беларускі народ сваю нянавісьць да Масквы можа перанесьці і на прадстаўнікоў былой нашай герархіі, якая пайшла на маскоўскую службу.”(Тамсама, с. 22)

Некалькі гэтых прыкладаў узятых зь беларускага эміграцыйнага друку, выразна сьведчаць пра тое, што беларусы ў эміграцыі ніколі не пагадзіліся ні з палітычнай, ні з духоўнай залежнасьцю свайго народу ад суседзяў. Рэлігійнае жыцьцё, з аднаго боку, залежала ад палітычнай каньюнктуры, а з другога – адлюстроўвала палітычную сытуацыю. Усьлед за палітычнай залежнасьцю ішло духоўнае паняволеньне. Цяжка аднак змагацца за адраджэньне нацыянальных каштоўнасьцяў у краіне, у якой у цяжкі пэрыяд 1930-х гадоў была зьнішчная жывая тканка народу.

У 1929 годзе прыйшла чарга на інтэлігенцыю, а ў 1935 – на бібліятэкі, у якіх шукалі „нацыянальных і буржуйскіх” твораў. Было спалена 12 мільёнаў тамоў, імкнучыся такім чынам зьнішчыць душу й дух беларускага народу. Змаганьне зь беларускай мовай, арышт 13 чальцоў Беларускай акадэміі навук, 72 вучоных, 60 пісьменьнікаў, шматлікіх артыстаў, журналістаў, грамадзкіх дзеячаў, інжынераў і эканамістаў, прымусовая калектывізацыя, ахвярамі якой сталі сотні тысяч сялян, вялікая чыстка 1936 году, перад якою не зьберагліся таксама камуністы, падазроныя ў нацыянальнай арыентацыі – усё гэта стварае змрочны вобраз Беларусі. Да 1941 году колькасьць ахвяраў сярод тых, хто апынуўся сярод забітых, высланых альбо зьніклых, склала 3 мільёны 600 тысяч чалавек. Гэтыя лічбы кажуць самі за сябе. Паводле апошніх царскіх статыстык колькасьць насельніцтва на беларускай зямлі складала 13 мільёнаў чалавек – адначаецца на старонках ,,Бацькаўшчыны”. (J. L. Gomez Tello, Крыжы Беларусі, у: ,,Бацькаўшчына”, № 17 (501), Мюнхэн, 24 красавіка 1960, с. 3 )

Ніна Баршчэўская