Новая кніга Алеся Аркуша і Барыса Козіка “Брызгалаўка” - фрагмэнт

СЬВЯТЛО ВЯСНЫ

Вясной сьвятло зусім іншае. Яно лагоднае. Не, інакш. Яно галаграмнае. Яно набывае новыя аб’ёмы, новую глыбіню. У яго можна ўвайсьці і зьнікнуць. Заблукаць, заблу-каць, за-блу-каць... у празрыстасьці.

Калі аблокі нібыта кранаюць верхавіны таполяў. Калі дрэвы яшчэ голыя, але ўжо абуджаныя. Ахутаныя сьвятлом. Стаўбуры пасьвятлеўшыя, вільгат¬неюць ад хваляваньня.

І яшчэ – сьвятло радаснае. І гэтая радасьць кранае цябе. Як дзявочы дотык. Выпадковы. Нечаканы. Які – ты гэта ведаеш – насамрэч інсьпіраваны, і ад гэтага веданьня табе радасна і сьветла.

Ты выходзіш на двор у вясну. Дакранаешся рукой да сьцяны свайго цаглянага двухпавярховіка і з прыемнасьцю грэеш далонь.

О, гэта ўжо вясна сапраўдная! Яна грэе тваю далонь і кліча ў квецень.

Ад зыркага сьвятла ты мружыш вочы, сам сабе пасьміхаешся. Сьвятло цябе кранае радасьцю. Канікулы. Нікуды ня трэба сьпяшацца.

З раніцы ты чытаў кнігу. У галаве яшчэ засталіся малюнкі сюжэту. Штосьці пра вандроўкі па далёкіх, дзіўных, экзатычных краях. І гэтыя малюнкі няўзнак накладаюцца на звыклы «трафарэт» твайго двара, надаю¬чы навакольнай звыкласьці нязвыклую рамантычнасьць.

Недзе ў гэты час звычайна прыходзіць паштарка. Ты чакаеш яе. Стаіш ля свайго пад’езду і выглядаеш кабету з цяжкай, брухатай сумкай.

Яна зьявіцца ўсё адно нечакана, выйдзе з-за рогу твайго дому, недзе ў пяці метрах ад цябе. Звыклым пасьпешным крокам. Пройдзе побач. Ты не падасі выгляду, што яе чакаеш. Павітаешся. Затым вытрымаеш паўзу. Кабета выйдзе з твайго пад’езду і схаваецца ў суседнім. Вось цяпер пара.

Некалькі крокаў — і ты ля паштовых скрыняў, што вісяць побач з дзьвярыма бацькоўскай кватэры. Сёньня павінна быць літаратурная старонка ў мясцовай газеце. І ў ёй твае вершы. Пра вясну.

7.12.2007

ПАД ШАТАМІ СТАРЫХ ЛІПАЎ

У дзяцінстве ў мяне нават і не ўзьнікала пытаньня: чаму на гэтым месцы расьлі купкаю старыя ліпы, а навокал нідзе старых ліпаў не было? Гэтыя велічныя дрэвы я бачыў ад малых гадоў, і яны былі чымсьці звыклым, як сонца, неба і рачулка Пліса. У мяне не ўзьнікала пытаньня: чаму яны тут? Пра будзёнае не пытаюцца. Пры гэтым я не стамляўся зьдзіўляцца іх прыгажосьці. Калі яны разам апраналіся ў залаціста-смарагдавую квецень, дык мядовы пах ад ліпаў, здаецца, можна было пачуць за кіламетр. А як гучна гулі пчолы ў вершалінах-аблоках! Тысячы, мільёны пчолаў!

Дзіўна, калі б ліпы не былі старымі, дык і не было той прыгажосьці. Прыгажосьць была менавіта ў іх старасьці. Гэтыя ліпы нібыта сьведчылі, што тут людзі жылі з даўніх часоў і вось пакінулі пра сябе гэты прыгожы напамін.

У дзяцінстве мне хацелася ўзьлезьці на самую высокую ліпу і пагля¬дзець на свой горад з вышыні птушынага палёту. Але я так і не насьмеліўся гэтага зрабіць.

Ліпы я бачыў амаль штодзень. Пад імі я праходзіў, калі ішоў да дзеда з бабай на Партызанскую: яны жылі амаль насупраць чыгуначнага вакзалу.

Побач з ліпамі знаходзіліся дзьве мае ўлюбёныя ўстановы: кінатэатр «Юность» і дзіцячая бібліятэка, якая месьцілася акурат у засені дрэваў-волатаў.

Менавіта ад бацькі, якога прывезьлі ў Жодзіна немаўлём, і на яго вачах чыгуначны паўстанак ператварыўся ў горад, я даведаўся, што побач з ліпамі некалі стаяла царква. Калі я крыху падрос, пайшоў у школу, кожны раз, калі мы з бацькам міналі ліпавую выспу, чуў ад яго пра царкву. «І навошта яе зьнесьлі, каму яна замінала», – абураўся бацька. Ён атрымаў атэістычнае выхаваньне, але з яго ня вытруцілі разуменьне, што руйнаваць царкву – гэта вандалізм.

Царква тая мусіла захавацца недзе ў глыбінях маёй памяці, бо нарадзіў¬ся ў 1960 годзе, а яе зруйнавалі ў 1963-м. Значыць, я бачыў жодзінскую бажніцу на ўласныя вочы. Больш за тое, мяне хрысьцілі ў папоўскім дамку побач з царквою (менавіта гэтая папоўская хата была ператвораная па зруйнаваньні царквы ў дзіцячую бібліятэку). Пазьней, калі я пабачыў здымкі таго просьценькага драўлянага храму, я пачаў нібыта ўзгадваць яго. Мне бачыцца невялікая занядбаная бажніца, якая хаваецца за старымі ліпамі, нібыта шукаючы ў іх абароны. Чамусьці гэты малюнак узьнікае абавязкова ў ранішняй смузе. Першыя сонечныя промні прабіваюцца праз вершаніны дрэваў. А там далей у бок пасёлку ДРЭС над ракой густы ранішні туман. Ён цёплы, надзвычай цёплы. Ён хавае яшчэ нешта знаёмае. Ці то тутэйшы ланшафт? Ці то нейкі дзіцячы ўстамін? А можа проста маленькага хлопчыка з вудай у руках, які, узіраючыся на веліканы-ліпы, думае пра нешта сваё?

13.12.2007

НА РЫБАЛКУ НА ФАНТАНЫ

Гэта называлася – ісьці на рыбалку на фантаны. Просіш зьвечару маці, каб пабудзіла на сьвітанку. Лёгкі сьняданак, пару бутэрбродаў у бітончык і шыбуеш па яшчэ неабуджаным ДРЭСе на брызгалаўку. У руках бамбукавая трохкаленка і традыцыйны пластмасавы бітончык. Яшчэ золка, бо першыя промні сонца толькі дакрануліся да зямлі і не пасьпелі яе, астылую за ноч, нагрэць. Ты пацепваешся і прысьпешваеш крок, каб сагрэцца. Вось і домохра засталося ззаду. (Так дрэсаўцы называлі два дамы-інтэрнаты, што стаяць побач з прахадной ДРЭС, у іх жылі некалі ахоўнікі станцыі – «дом охраны».) Выходзіш на бераг вадасховішча. Гул ад струменяў і пырскаў, якія нястомна, дзень да ночы, фантануюць у вадасховішча з сотняў соплаў і трубаў, чутны яшчэ ад дарогі на Судабоўку, асабліва ў такі ціхі раньні час. Ты да яго прывык, як да тахканьня насьценнага гадзіньніка ў пакоі тваёй кватэры.

Выходзіш да месца, дзе вялікія трубы адрываюцца ад зямлі, і на адмысловых бетонных палях ідуць над вадой па вадасховішчы ў бок плаціны. Звычайна на фантаны апранаеш кеды, каб не было сьлізка хадзіць па трубе. На рацэ ўжо няма той золкасьці, якая падганяла цябе па дарозе. Брызгалаўка выпраменьвае цяпло, ды й самі трубы цёплыя – кладзіся, абдымай рукамі і грэйся. Гэта, калі няма чаго рабіць. Але ж мы ідзем на рыбалку. Наперадзе загароджа з металічных прутоў і надпіс: «По трубам не ходить!». Але на забарону ніхто не зьвяртае ўвагі, нават дзеці. Звыклым рухам абмінаеш загароджу і выходзіш на аператыўны прасьцяг.

У кожнага дрэсаўскага хлопца ёсьць на фантанах сваё ўлюбёнае месца, да якога прызвычаіўся. Спаўзаеш уніз на меншую трубу-адгалінаваньне, сядаеш як зручней, прывязваеш вяроўчынай ці алюмініевым дротам бітончык да якой жалязячыны, якіх тут вакол хапае, і пачынаеш наладжваць сваю вуду. Абавязкова жуеш акраец хлеба і мякішам падкормліваеш месца лову.

Паплавок у тваёй снасьці мусіць быць з пяра з чырвоным надвершам. Нейкі іншы тут цяжка заўважыць, а галоўнае не зразумела, калі клюе. Вада вакол кіпіць і пеніцца ад пырскаў. Гул стаіць такі, што размаўляць практычна немагчыма, таму, калі ідзеш на фантаны з кімсьці, то размаўляеце рухамі рук, як нямкі.

На фантанах ловяцца пераважна плоткі, зрэдку трапляе карась. Ловім на хлеб. Лепш, вядома, на матыля, але дзе яго ўзяць? Дзядзькі за матылём езьдзяць на гарадскія ачышчальныя сажалкі. Але нам, мальцам, добра і на хлеб.

Вось паплавок зьнік пад рабаціньнем вады. Падсякаеш і рукі раней за галаву разумеюць: ёсьць! Вось і першая платвічка. Ладненькая. Больш чым з далоньку. Цельца рыбы шчодра пакрытае сьлізьзю, і таму трэба асьцярожна здымаць здабычу з кручка, інакш упусьціш, бадай толькі лін больш сьлізкі за плотку. Рыбу кідаеш у бітончык, рукі выціраеш аб кашулю ці штаны. Рыба бярэцца добра, таму ўвесь аддаешся рыбацкаму азарту.

А сонца ўсё вышэй і вышэй уздымаецца над галавой. Вось ужо і горача робіцца ад яго дотыкаў. Рыба перастае брацца нечакана і дарэшты – як адрэзала. Далей сядзець на трубе ня мае ніякага сэнсу.

Вяртаешся дадому крыху стомлены. Усё ж сядзець на трубе ня вельмі зручна, цела дранцьвее – не пабегаеш, не папрысядаеш. У руках бітончык з уловам. Сустрэчныя хлопцы зазіраюць у тваю ёмістасьць. Хваляць. Ля самага пад’езду сустракаеш свайго суседа Паўліка. Ён таксама цікавіцца ўловам. «Нічога сабе платвічкі. На фантанах лавіў? Заўтра і мне трэба схадзіць. Мо пойдзем разам?»

15.12.2007

Брызгалаўка

Ні ў адной беларускай энцыклапедыі не пазначана, што ў Беларусі ў 60-х гадах існаваў адкрыты басейн з цёплай вадой, які не замярзаў у самыя лютыя маразы. А такі басейн быў насамрэч. Знаходзіўся ён у Жодзіне.

Паўстаў басейн наступным чынам. Па вайне на беразе невялічкай рачулкі Пліса ў Смалявіцкім раёне пачалі будаваць ДРЭС. Для цеплавой электрастанцыі патрэбна шмат вады, таму вырашылі стварыць побач вадасховішча. Плісу запрудзілі, для рэгуляваньня стоку вады ўзьвялі плаціну са шлюзамі. Дарэчы, гэтая плаціна як і само вадасховішча, і цяпер адна з галоўных славутасьцяў Жодзіна. 30 лістапада 1951 году станцыя дала першы ток. На той час горад яшчэ толькі пачаў будавацца, а рабіць цэнтральнае ацяпленьне прыватных дамоў аўтэхтонаў было непад’ёмнай раскошай. Узьнікала пытаньне: куды дзяваць лішкі гарачай вады? Варта патлумачыць, што вада тая чыстая, можна сказаць дысцыляваная, – гэта кандэнсат пары – той самай, што круціць турбіны. Ваду пачалі зьліваць у вадасховішча. Ня проста банальна з нейкай аграмаднай трубы, абы пазбыцца. Працэс вяртаньня адпрацаванай Н2О арганізавалі згодна нейкіх галіновых правілаў і нормаў. Пасярод вадасховішча паўстала вялікая канструкцыя з трубаў у стылі лепшых узораў эстэтыкі канструктывізму. Вада лілася ў вадасховішча з некалькіх сотняў соплаў-вадаліваў, ствараючы адмысловы канструктывісцкі малюнак з пырскаў і струменяў. Акрамя малюнку трубы нараджалі музыку, гукі якой луналі над навакольлем, як рокат вадаспаду. І самае прыгожае – над вадаліўным цудам увесь час луналі зыркія вясёлкі.

Народ празваў усё гэта брызгалаўкай. Правы бераг вадасховішча знаходзіўся “пад пратэктаратам” ДРЭСу, ля нашага берагу і месьціўся плісскі Пецяргоф. З часам брызгалаўкай сталі зваць усю прылеглую да вадаліваў тэрыторыю вадасховішча.

Дык вось, побач з тым водным “каларыферам” пабудавалі драўляны адкрыты басейн. Купацца ў ім можна было практычна ўсе чатыры пары году. Сёньня, напэўна, мала хто памятае з маіх землякоў, што ў 60-70 гады ў Жодзіне, з нагоды наяўнасьці шыкоўнай водна-спартовай базы, было вельмі папулярным воднае пола. Горад нават меў моцную каманду, якая ўдзельнічала ў гульнях чэмпіянату Беларусі. Касьцяк каманды складалі старшакласьнікі нашай дрэсаўскай СШ №1. І, зразумела, яшчэ ў тыя брызгалаўскія часы нарадзілася мясцовая школа веславаньня.

Калі зімой улюбёным месцам гульняў і забаваў дрэсаўскай дзятвы была горка ля Дому культуры, дык летам, ня цяжка здагадацца, культавым местам была брызгалаўка. Тут мы прападалі днямі, а часам, і суткамі. Загаралі, купаліся, лавілі рыбу, займаліся спортам, прызначалі спатканьні. Брызгалаўка была ўмоўна падзеленая на сектары. Адразу за плацінай пачынаўся агульнагарадскі пляж з пляцоўкай для купаньня дзятвы, так званы “лягушатнік”. Далей, побач з басейнам, адпачывалі спартоўцы і гарадскія “аўтарытэты”. Было шмат аматараў загараць на драўляных кладках прымітыўнага спартовага аб’екту. А яшчэ далей, побач з дрэсаўскай паліклінікай, пачыналіся любімыя мясьціны гарадской дзятвы. Бераг тут пясчаны, старэйшым жодзінцам зручней загараць на траўцы, а для малалеткаў гарачы бялюткі пясок – дадатковая забава. Купаліся да замарачэньня, а затым дурэлі на пяску, – качаліся, абсыпаліся і зноў у ваду.

Непадалёку ад пляжу знаходзілася яшчэ адно славутае месца – бурлілка. Поруч з двума таўшчэзнымі трубамі, па якіх паступала вада ў брызгалаўку, ішла яшчэ адна вялікая труба, якая, пад прамым вуглом, давала нырца ў вадаём. Па ёй таксама цякла цёплая вада, але гэта быў страхаваны зьліў, – калі ціск ва ўсёй сістэме падымаўся да небясьпечнага ўзроўню, лішкі Н2О адводзіліся сюды. Вакол трубы вада ўвесь час бурліла, таму месца тое празвалі бурлілка. Звычайна труба была запоўненая на траціну, а то й меней. Занырваньне ў гэты металічны грот было любімым заняткам дрэсаўскай дзятвы. Вось купаюцца некалькі хлопцаў, затым даюць нырца і зьнікаюць. Пяць хвілінаў мінае, дзесяць, а іх няма. Яны ў трубе.

Быў у нас і яшчэ адзін любімы занятак. Катацца на лодках. На супрацьлеглым беразе месьцілася лодачная станцыя. У бацькоў бралі пашпарт, або ў заставу хтосьці аддаваў свой гадзіньнік, яшчэ адзін абавязкова мусілі браць з сабой – пільнаваць час. Гадзіна карыстаньня лодкай каштавала 15 капеек. Зьбіралі каманды па два-тры чалавекі на борт і рабілі вандроўкі за судабоўскі мост, дзе вадасховішча зьнікала ў зарослых аерам затоках. Я любіў грэбсьці і ў мяне гэта някепска атрымлівалася. Па дарозе наведвалі дзьве маленькія выспы. Кожны раз, пры высадцы, песьцілі надзею нешта на тых выспах адшукаць. Але акрамя чалавечых экскрэментаў нічога не знаходзілі.

Тое, што на месцы дрэсаўскай паліклінікі некалі знаходзілася старое паселішча балтаў раньняга жалезнага веку, у свой час адкрыў вядомы археолаг Міхась Ткачоў. У 60-х ён чатыры гады жыў у Жодзіне і выкладаў гісторыю ў СШ №3.

Ткачоў выявіў побач з паліклінікай, на беразе Плісы, зьнішчаны будоўляй культурны слой. Афіцыйна гэта нідзе не было зафіксавана (ані публікацыяў, ані навуковай справаздачы), і таму сёньня ўспрымаецца як гіпотэза, пацьвярджаць якую ніхто не сьпяшаецца. Маўляў, няма доказаў. Адзін доказ я меў уласны. У дзяцінстве побач з паліклінікай мне пашчасьціла знайсьці прасьліцу. Пазьней падобныя артэфакты шмат знаходзіў у Полацку. На жаль, тую жодзінскую прасьліцу я памяняў на “вэкээлаўскую” манетку-солід, калі адпачываў у піянерскім лагеры. Зараз шкадую. Бо месца той прасьліцы – у новаствораным жодзінскім краязнаўчым музеі.

06-08.03.2007