Двубой

Аповесьць

Зюскiнд Патрык

---

Уся аповесьць

Аднаго разу ў жніўні, адвячоркам, калі ўжо большасць людзей пакінула Люксембургскі сад, у павільёне яго паўночнай часткі за шахматнай дошкай яшчэ сядзелі двое, за партыяй якіх з такой напружанай увагай сачылі дзесяткі два гледачоў, што, хоць ужо і блізілася гадзіна аперытыву, ніхто і не думаў сыходзіць з поля бою, пакуль не будзе вырашаны лёс супроцьстаяння.

Цікавасць гурту гледачоў прыкаваў да сябе чарнявы бледнатвары малады чалавек з пагардлівымі цёмнымі вачыма. Ён не гаварыў ні слова, яго твар быў няўзрушны, толькі час ад часу пальцы пакручвалі незапаленую цыгарэту, і наогул чалады чалавек быў увасабленнем поўнай да ўсяго абыякавасці. Ніхто не ведаў яго, ніхто ніколі дагэтуль не бачыў, як ён гуляе. Аднак жа з першай хвіліны, як толькі ён сеў за дошку, бледны і негаваркі фанабэра, ды пачаў расстаўляць фігуры, ад яго павеяла такой энергіяй, што ўсіх, хто бачыў яго, апанавала фатальная ўпэўненасць, што перад імі сама мала выключная асоба каласальнага і рэдкаснага таленту. Магчыма ўсё было тут толькі ў абаяльным і разам з тым у выглядзе недаступнасці маладога чалавека, у яго элегантнай вопратцы, у яго чыста фізічнай вабнасці, можа нават, у спакойнай упэўненасці ягоных жэстаў, а, можа, давалася адчуваць сябе аўра незвычайнай адмысловасці вакол яго, -- у кожным разе публіка яшчэ да таго, як была зрушана з месца першая пешка, ужо ведала, што гэты маладзён быў шахматыст высокага класу, які ўчыніць цуд, патаемна жаданы кожным з прысутных, і праявіцца гэта ў разгроме мясцовага шахматнага куміра.

А кумір той, даволі нягеглы дзядок гадоў пад семдзесят, ва ўсіх адносінах быў поўнай процілегласцю свайму маладому апаненту. Апрануты ў старую, зацухмоленую адзежыну французскага пенсіянера – сінія штаны і ваўняная камізэлька. У яго былі рэдзенькія валасы, нос колеру чырвонага віна і фіялетавыя пражылінкі на твары. Склератычныя плямкі пакрывалі дрыготкія рукі. І ніякай такой аўры, а яшчэ ў дадатак і непаголены. Ён нервова дыміў сваім недапалкам, неспакойна патузваўся і юрзаў на складным крэсельцы і бесперастанку заклапочана пакручваў галавой. Публіка выдатна ведала і яго. Усе тут ужо гулялі з ім, і ўсе яму прайгравалі, бо, хай яму было даволі далёка да геніяльнасці, але ж ён меў-такі душавымотлівую для праціўнікаў, развярэдлівую і проста ненавісную ім здольнасць не рабіць памылак. Гуляючы супроць яго, нельга было спадзявацца, што ў сваіх разліках ён дапусціць хоць якую дробную недакладнасць. Каб выйграць у яго, трэба было сама мала гуляць лепш за яго. А гэта, як ужо ўсе меркавалі, адбудзецца менавіта сёння. Прыйшоў-такі час новаму майстру паквітацца са старым карыфеем – ай, ды чаго ўжо там! – разграміць яго, разматлашыць на кавалкі, ход за ходам, скрышыць яго на пыл і даць яму нарэшце скаштаваць горычы паразы. Гэта была б выдатная помста за іхнія ганьбы! Асцярожна, Жан! – выкрыквалі яны яшчэ падчас першых дэбютных ходаў, -- гэтым разам табе прыпячэ! Супроць такога хлопца не папрэш! Ватэрлоа, Жан! Глядзі ж бо, сёння табе будзе Ватэрлоа!

En bien, en bien… -- адказваў стары, пахітваючы галавою, дрыготкай рукою пасоўваючы наперад белую пешку.

Як толькі даходзіла чарга да чорных, якімі гуляў незнаёмы, навокал аціхала. Ніхто не адважваўся сказаць яму ні слова. Усе сачылі за ім з баязлівай увагай, як ён маўкліва сядзеў за дошкай, не адводзячы пагардлівых вачэй ад фігураў, як ён качаў у пальцах незапаленую цыгарэту і рабіў хуткія, упэўненыя ходы, калі хадзіць было яму.

Першыя ходы партыі прабеглі звычайным парадкам. Пасля двойчы дайшло да размены пешак, прычым другая закончылася тым, што чорныя на адной лініі атрымалі здвоеную пешку, што ў прынцыпе лічыцца пазіцыйнай слабасцю. Аднак незнаёмы, відавочна, цалкам свядома пайшоў на такую размену, каб выслабаніць дарогу свайму ферзю. Гэтай мэце паслужыла, верагодна, таксама і наступная ахвяра пешкі, так бы мовіць, своеасаблівы запознены гамбіт, які белыя прынялі даволі нерашуча, амаль апасліва. Гледачы перакідаліся шматзначнымі перамігамі, задумліва ківалі, нецярпліва паглядвалі на незнаёмага.

А той на момант перастае пакручваць сваю цыгарэту, падымае руку, пахіляецца наперад – і сапраўды: ходзіць ферзем! Рухае яго далёка наперад, глыбока у варожыя рады, скажам, расколвае гэтым выпадам поле бою напалам. Ухвальнае шморганне насоў прабягае па гледачах. Вось гэта ход! Вось гэта ўзлёт! Та-ак, што ён пойдзе ферзем, -- гэта прадбачылі, але каб аж так далёка! Ніхто з гледачоў – а гэта ж былі спрэс людзі, якія петрылі ў шахматах, -- не рызыкнуў бы на такі ход. Але якраз бо майстар на тое ён і майстар! Сапраўдны майстар гуляе арыгінальна, з рызыкай, рашуча, карацей – проста інакш, чым сярэдні шахматыст. І таму сярэдняму не мусова разумець кожны асобны ход майстра, бо… яно і праўда ж было не дужа зразумела, што патрэбна ферзю ў тым месцы, дзе ён цяпер стаяў. Ён не нёс ніякай жыццёва істотнай пагрозы, а калі і пагражаў, дык толькі фігурам, якія былі абароненыя. Аднак мэта і глыбокі сэнс гэтага ходу, вядома ж, неўзабаве выявяцца, у майстра напэўна ж быў свой план, гэта чыталася з яго нерухомага твару, бачылася ў яго ўпэўненай, спакойнай руцэ. Самае позняе пасля гэтага нетрадыцыйнага ферзевага дэмаршу ўжо і самаму апошняму гледачу зрабілася ясным ясна, што за дошкай сядзіць шахматны геній, іншага такога, можа, больш ніколі і не пабачыш. На долю Жана, старога матадора, выпадала толькі з’едлівая спагада. Ну, бо і што ён мог супроцьпаставіць гэтаму валатоўскаму замаху? Яго ведалі! Хутчэй за ўсё ён паспрабуе выкаўзнуцца з афёры ў сваім стылі „памаленьку-павалютку”, у асцярожным, стрыманым стылі сваёй гульні „ціха едзеш, далей будзеш”. …І пасля працяглых ваганняў і прыкідак Жан, замест каб на размашыста грозны выпад ферзем даць адпаведны размашыста грозны адказ, б’е хліпкую пешачку на h4, якая пасля ходу чорнага ферзя як бы проста сама на пагібель напрасілася.

А маладому чалавеку страта тае пешкі як бы і не абыходзіць. Ён не задумваецца ні на хвілінку – яго ферзь падаецца направа, клінам у сэрца варожага баявога парадку, спыняецца на полі, з якога ён пагражае адначасова дзвюм фігурам – каню і туры – і апроч таго займае небяспечную для каралеўскай лініі пазіцыю. У вачах у гледачоў гарыць захапленне. Во -- зух, во -- урвікавалак, гэты чарнявенькі! Які кураж! Прафесіянал,-- прабягае пошаптам па радах, -- гросмайстар, шахматны Сарасатэ! І ўсе з нецярплівасцю чакаюць Жанавага ходу‚ у адказ, з нецярплівасцю найперш таму, каб убачыць наступны ўкол чарнявага.

А Жан марудзіць. Думае, пакутуе, юрзае на крэсле, тузае галавой. Адна мітрэнга глядзець на яго – ну, хадзі ж бо, нарэшце, Жан, хадзі і не заважай няўхільнаму бегу падзеяў!

І Жан ходзіць. Нарэшце. Нясмелай рукою ён ставіць каня на поле, дзе той не толькі ўнікае ўдару ферзя, але яшчэ і сам нападае на яго і абараняе туру. Так во! Неблагі ход. Бо такі што ж яшчэ яму заставалася рабіць у няпростай сітуацыі апрача такога ходу? Усе мы, хто тут стаіць, мы згулялі б гэтак сама. Але гэта яго зусім не ўратуе! Чуюцца глухія галасы, чарнявы ўлічыў усё!

Бо вось ужо яго рука, як каршун, узлятае над полем, хапае ферзя і нясе… не! – не назад, баязліва, як зрабіў бы кожны з нас, а перастаўляе яго на адно-адзінае поле правей! Неверагодна! Усе слупянеюць ад захаплення. І праўда ж, ніхто не разумее, навошта патрэбен гэты ход, бо цяпер ферзь стаіць на краі дошкі, нікому нічым не пагражае і нікога не абараняе, стаіць там абсалютна слуп-слупам, але затое як прыгожа, да абсурду прыгожа, так прыгожа ферзь яшчэ ніколі не стаяў – самотна і ганарліва сярод варожага воінства… Жан таксама не разумее, якое мэты сягае гэтым ходам яго злавесны апанент, у якую пастку ён мерыцца завабіць яго. І толькі пасля доўгага роздуму і з нячыстым сумленнем ён важыцца зноў пабіць непрыкрытую пешку. Цяпер у яго, падлічваюць гледачы, на тры пешкі больш, чым у чарнявага. І што з таго?! Што яму дае тая колькасная перавага ў двабоі з шахматыстам, які мысліць яўна стратэгічна, якому важныя не фігуры, а пазіцыя, развіццё, нечаканая, маланкавая атака? Сцеражыся, Жан! Будзеш ганяцца за пешкамі, калі наступным ходам паставяць твайму каралю мат!

Ход чорных. Незнаёмы спакойна сядзіць на сваім месцы і качае ў пальцах цыгарэту.

Цяпер ён думае трошкі даўжэй звычайнага, можа адну, можа дзве хвіліны. Стаіць поўная цішыня. Ніхто з прысутных не асмельваецца нават на шэпт, амаль ніхто больш не глядзіць на дошку, усе напружана сочаць за маладзёнам, за яго рукамі і за яго бледным тварам – а ці не прамільгне які цень пераможнай усмешкі ў куточках губоў? Ці не відаць там, як ледзь прыкметна расшыраюцца крылы яго носа, што папярэднічала б вялікім рашэнням? Які будзе наступны ход? Да якога знішчальнага ўдару рыхтуецца майстар?

І вось цыгарэта застывае ў пальцах, незнаёмы падаецца наперад, тузін пар вачэй сочаць за яго рукой – які ж ход ён зробіць, які ход ён зробіць?.. – і бярэ пешку з с7 – хто б мог падумаць! – пешку з с7 і ставіць яе на с6!

Хвіліна абсалютнай цішыні. Нават стары Жан на імгненне перастае дрыжаць і юрзаць на крэсле. Каб яшчэ трошкі, і сярод публікі выбухнуў бы лямант захаплення! Усе выдыхаюць затрыманае ў лёгкіх паветра, штурхаюць адзін аднаго локцем пад бок – не, вы бачылі такое? Які хітрун! Во дае! Пакідае свайго ферзя і спакойна ходзіць пешкай на с6! Гэта, вядома, вызваляе поле g7 яго афіцэру, гэта ясна, і праз ход ён аб’явіць шах, а потым… А потым?.. А што ж там потым?… Ну… -- потым за самы кароткі час з Жанам будзе пакончана, гэта як божы дзень ясна. Паглядзіце толькі, як ён натужліва думае!

І праўда ж – Жан думае. Думае цэлую вечнасць. Можна розумам дацца з дзедавага думання! Часам яго рука ўжо як бы памыкаецца наперад і тут жа -- назад. Ну, давай, давай! Хадзі ж нарэшце, Жан! Мы хочам пабачыць гульню майстра!

І нарэшце, праз бясконцыя пяць хвілін, -- гледачы ўжо зашаркалі нагамі – Жан адважваецца на ход. Ён нападае на ферзя. Пешкаю на саму каралеву чорных! Хоча гэтым засташлівым ходам уцячы ад свайго лёсу. Ага, напалохаў -- якая дзіцячая наіўнасць! Варта чорным адступіць ферзем на дзве клеткі назад, і ўсё будзе па-ранейшаму! Садухі табе, Жане! Больш ты нічога не прыдумаеш, садухі табе…

Бо чорныя зараз возьмуць… -- няўжо ты не бачыш, Жан, яму там няма чаго лішне думаць, зараз пачнецца калатэча! – Чорныя возьмуць… І тут на найкі момант ува ўсіх застывае сэрца, бо чорныя, насуперак здароваму глузду і клёку, не бяруцца за ферзя, каб вывесці яго з-пад смяхотнай атакі белай пешкі, а праводзяць свой намечаны план – ставяць слана на g7.

Усе глядзяць на яго, нічога не разумеючы. Усе яны, як у поўнай замілаванасці, адступаюць на паўкроку назад і глядзяць на яго разгублена: ён ахвяруе сваю каралеву і ідзе сланом на g7! І робіць гэта абсалютна свядома, з няўзрушным тварам, спакойна, з выглядам поўнай перавагі седзячы на сваім крэсле – бледны, пагардлівы і прыгожы. Тут іх вочы вільготнеюць, а сэрца ахінаецца цеплынёй. Ён гуляе так, як бы хацелася гуляць ім, на што, аднак, яны ніколі не адважацца. Яны не разумеюць, чаму ён гуляе так, як гуляе, а ім гэта нават усё роўна, больш за тое, яны, магчыма, здагадваюцца, што гуляе ён з самазабойчай рызыкай. Але яны тым не меней хацелі б умець гуляць так, як гуляе ён: цудоўна, пераможна, па-напалеонаўску. Не так, як Жан, баязлівая, нерашучая гульня якога ім зразумелая, бо і самі яны гуляюць не інакш за яго, толькі крышачку горш. У Жана гульня разумная і разважлівая. Яна ўпарадкаваная, правільная і да здыхаты занудлівая. А чарнявы кожным сваім ходам творыць цуды. Ён ахвяруе сваёй каралевай, каб перавесці слана на g7 – дзе і калі, скажыце мне, вы яшчэ такое бачылі? Яны, да глыбіні душы ўзрушаныя, стаяць перад абліччам такога дзейства. Цяпер ён можа гуляць, як яму хочацца, яны пойдуць за ім, за кожным яго ходам хоць на край свету, да самага канца, будзь той канец шчаслівы ці горкі. Цяпер ён іх герой, цяпер яны любяць яго.

І нават сам Жан, праціўнік, цвярозы гулец, вагаецца быццам з нясмеласці перад бліскучым героем, калі дрыготкай рукою пасоўвае пешку, каб узяць ферзя, і ціха перапрошваючыся, амаль просячы, каб яго не змушалі на такі крок, гаворыць: „Калі вы мне яго аддаяце, мсье,… я ж павінен… я мушу…“ і кідае ўмольны позірк на свайго праціўніка. А той сядзіць з каменным тварам і не шманае. І стары, прыгнечаны, разбіты, б’е.

Праз імгненне чорны слон аб’яўляе шах. Шах беламу каралю! Замілаванасць гледачоў пераходзіць у захапленне. Страта ферзя ўжо забытая. Усе як адзін за маладога прэтэндэнта і яго слана. Шах каралю! Так бы і яны згулялі! Менавіта так, і не інакш! Шах! Праўда, цвярозы аналіз пазіцыі падказаў бы ім, што ў белых на абарону мноства магчымых ходаў, але гэта ўжо больш нікога не цікавіць. Яны не хочуць аналізаваць цвяроза, цяпер яны хочуць толькі бліскучай дзеі, геніяльнай атакі і магутных удараў, якія дарэштуюць праціўніка. Гульня, гэтая гульня, мае для іх цяпер толькі адзін сэнс і інтэрас: убачыць, як выйграе малады хлопец і як будзе скінуты з п’едэстала стары шахматны кумір.

Жан марудліва думае. Ён ведае, што на яго ніхто не паставіць і су. Але не ведае – чаму. Ён не разумее, чаму іншыя – а яны ж спрактыкаваныя шахматысты – не бачаць моцы і стабільнасці ягонай пазіцыі. На яго баку перавага на аднаго ферзя і тры пешкі. Як яны могуць думаць, што ён прайграе? Ён не можа прайграць! – Альбо ж усё такі?.. Можа, ён памыляецца? Можа, яго пільнасць аслабла? Можа, іншыя бачаць, чаго не бачыць ён? І ён пачынае сумнявацца. Можа, ужо падрыхтавана пастка, у якую ён павінен ускочыць ужо наступным ходам? Дзе ж яна, гэтая пастка? Трэба абысці яе. Трэба мусова выкруціцца. Але ў любым разе няма рацыі аддаваць партыю на дурніцу.

І яшчэ больш абачліва, яшчэ больш нерашуча, яшчэ больш нясмела чапляючыся за ўсе вядомыя яму правілы, Жан узважвае і разлічвае і рашае пасля паставіць каня паміж каралём і сланом такім чынам, што цяпер ужо чорны слон аказваецца пад ударам белага ферзя.

Адказ чорных ідзе без затрымкі. Ён не перапыняе замаруджанай атакі, а падцягвае падмацаванне: чорны конь прыкрывае загрожанага слана. Публіка трыумфуе. І цяпер удар ідзе за ударам: белыя выводзяць на дапамогу аднаго з сваіх сланоў, чорныя кідаюць наперад туру, белыя выводзяць другога каня, чорныя – другую туру. Абодва бакі канцэнтруюць свае сілы вакол поля, на якім стаіць чорны слон. Поле, на якім гэты слон так і так нічога не зрабіў бы, сталася цэнтрам бітвы – чаму, невядома. Чорныя так хочуць. І кожны ход, якім чорныя яшчэ больш нагнятаюць абстаноўку, падводзячы новую фігуру, цяпер выклікае зусім адкрытае і гучнае адабрэнне публікі, і кожны ход, якім белыя сілай акалічнасцяў вымушаны абараняцца, суправаджаецца непрыхаваным пратэстам. І потым чорныя, зноў жа такі насуперак правілам шахматнага мастацтва, пачынаюць забойчую чаргу разменаў. Гульцу, які саступае ў колькасных суадносінах сілаў, -- вучыць шахматная тэорыя – такая безумоўная масакра наўрад ці можа прынесці якую-небудзь прыкметную перавагу. Аднак чорныя ўсё адно яе пачынаюць, і публіка ўскрыквае ад радасці. Такой бойні тут яшчэ не бачылі. Чорныя бязлітасна косяць усё, што ў зоне дасягальнасці іх фігураў, не зважаючы на ніякія свае страты. Цэлымі радамі гінуць пешкі, падаюць пад бурныя авацыі гледачоў коні, туры і сланы…

Ходаў праз сем-восем з абодвух бакоў дошка – як пустэльня. Вынік бітвы для чорных – жахлівы: у іх засталося ўсяго тры фігуры, менавіта – кароль , тура і адна пешка. А белыя разам з каралём і турою ўбераглі ад вялікага пабоішча свайго ферзя і чатыры пешкі. У любога кемлівага чалавека, які назіраў за гульнёй, цяпер не магло быць аніякай паняверкі што да таго, хто выйграе гэтую партыю. І сапраўды… Ніякіх паняверак і сумневаў. Бо па-ранейшаму ( а гэта відаць па тварах, якія палаюць ад баявітага задору і развярэды) гледачы нават перад абліччам непазбежнай бяды перакананыя ў тым, што іх абранец пераможа! Яны па-ранейшаму паставілі б на яго якую-хоч суму і далі б адпор любому намёку на магчымасць ягонага пройгрышу.

На маладога чалавека катастрафальная сітуацыя, здаецца, не зрабіла аніякага ўражання. Ягоны ход. Ён спакойна бярэ сваю туру і совае яе на адно поле направа. І зноў настае цішыня. І на вочы дарослых людзей сапраўды цяпер нагортваюцца слёзы ад зачараванасці геніем гэтага гульца. Яно ж бо -- як у фінале бітвы пад Ватэрлоа, калі імператар пасылае сваю лейб-гвардыю ў даўно прайграны бой: са сваёй апошняй фігурай чорныя зноў рвуцца ў наступ!

А ўсё ў тым, што белыя атабарылі свайго караля на першай лініі на полі g1, і на другой лініі перад ім стаяць тры пешкі так, што белы кароль можа апынуцца ў цалкам заціснутым і такім чынам у самым пагібельным для сябе становішчы, калі б чорныя, як яны гэта яўна намыслілі, правялі сваю туру на першую лінію.

А трэба сказаць, такая магчымасць паставіць праціўніку мат, -- самая вядомая і самая банальная, каб не сказаць – самая дзіцячая з усіх магчымасцяў у шахматах, бо поспех яе грунтуецца адзіна на тым, што праціўнік не заўважыць відавочнай небяспекі і не прыме контрмераў, самая эфектыўная з якіх палягае на ўскрыцці пешачнага раду, каб тым самым даць каралю магчымасць увільнуць праз адчыненую пралазіну. Паставіць вопытнаму шахматысту альбо нават пачаткоўцу, які мае сякую-такую падрыхтоўку, мат такім простым фокусам – жаданне больш чым легкадумнае. І ўсё-такі зачараваныя гледачы захапляюцца ходам свайго героя, нібыта бачаць сёння гэты ход першы раз. Яны хітаюць галовамі ад бязмежнага здзіўлення. Праўда, яны ведаюць, што белыя павінны цяпер зрабіць капітальную памылку, каб чорныя здабылі перамогу. Але яны вераць у гэта. Яны і праўда вераць у тое, што Жан, тутэйшы шахматны кароль, які кожнага з іх перамагаў, які ніколі не дазваляе сабе ніякай слабіны, што Жан возьме і зробіць гэтую памылку шахматыста-пачаткоўца. І больш за тое: яны на гэта спадзяюцца. Яны палка гэтага прагнуць. Яны ў душы моляцца, горача моляцца, каб Жан зрабіў гэтую памылку…

І Жан думае. Заклапочана пакручвае галавой, ва ўласцівай яму манеры ўзважвае кожную магчымасць, яшчэ раз марудзіць з адказам – і пасля яго дрыготлівая, усыпаная склератычнымі плямкамі рука выпаўзае наперад, бярэ пешку на g2 і перастаўляе яе на g3.

Гадзіннік на царкве Сэн-Сюльпіс б’е восем. Другія шахматысты Люксембургскага саду даўно пайшлі на аперытыў, будка пракату гульнёвых дошак даўно зачынілася. Толькі сярод павільёна вакол двух гульцоў усё яшчэ стаіць гурт гледачоў. Вялікімі каровінымі вачыма яны глядзяць на шахматную дошку, дзе маленькая белая пешка замацавала паразу чорнага караля. І яны ўсё яшчэ не хочуць паверыць у гэта. Яны адводзяць свае лупатыя вочы ад гнятлівай карціны поля бою і пераводзяць іх на палкаводца, які, бледны, фанабэрлівы, прыгожы і нерухомы, сядзіць на сваім складным крэсле. Ты не прайграў, кажуць іх каровіныя позіркі, ты зараз явіш нам цуд. Ты з самага пачатку прадбачыў такую сітуацыю, ты спецыяльна яе зладзіў. Зараз ты разгроміш праціўніка – як, мы не ведаем, мы ж бо наогул нічога не ведаем, мы ж толькі простыя шахматысты. А вось ты, цудадзей, можаш гэта ўчыніць, ты ўчыніш гэта. Не паглумі нашых надзеяў! Мы ў цябе верым. Ствары цуд, цудадзею, ствары яго і выйграй!

Малады чалавек сядзеў і маўчаў. Потым перакаціў вялікім пальцам цыгарэту да кончыкаў указальнага і сярэдняга пальцаў і сунуў яе ў рот. Запаліў, зацягнуўся, выпусціў дым над шахматнай дошкай. Працягнуў руку праз дым, затрымаў яе на імгненне над чорным каралём і пстрыкнуў яго.

Гэта вельмі вульгарны і грубы жэст, калі караля куляюць на знак сваёй паразы. Гэта робіць такое ўражанне, быццам заднім планам разбураюць усю гульню. І потым жа такі непрыемны гук, калі перакулены кароль стукаецца аб дошку. Кожнаму шахматысту гэта – як нажом па сэрцы.

Грэбліва перакуліўшы свайго караля пстрычкай, малады чалавек устаў, і, нават позіркам не ўгонарыўшы ні свайго праціўніка, ні публіку, не развітаўшыся, -- пайшоў.

Збянтэжаныя, аканфужаныя стаялі гледачы на сваіх месцах і разгублена глядзелі на шахматную дошку. Праз нейкі час нехта кахекнуў, нехта шаркнуў нагой, нехта дастаў цыгарэту. – Каторая там гадзіна? Ужо пятнаццаць на дзевятую? Божа, так позна! Ну, пара! Бывай, Жан! – і, спехам прамармыташы нейкія там перапросіны, яны хуценька разбегліся.

Мясцовы кумір застаўся адзін. Ён зноў паставіў перакуленага караля як след і пачаў збіраць фігуры ў скрынку – спачатку пабітыя, потым пазасталыя на дошцы. Робячы гэта, ён па ўласцівай яму звычцы спярша перабіраў у памяці асобныя ходы і пазіцыі партыі. Ён не зрабіў ніводнай памылкі, зразумела, не. І ўсё-такі яму здавалася, што гуляў так дрэнна, як ніколі ў сваім жыцці. Па сутнасці яшчэ ў дэбюце ён павінен быў заматаваць суперніка. Той, хто рабіў такі нікчэмны ход накшталт таго ферзевага гамбіту, выкрываў сябе як дылетанта шахматнай гульні. Звычайна з такімі навічкамі Жан, у залежнасці ад настрою, распраўляўся альбо мілажальна, альбо неміласэрна, але ў кожным разе хутка і не сумняваючыся ў сабе. Аднак гэтым разам нюх на яўную слабасць праціўніка пакінуў яго – альбо ж гэта ён, Жан, проста спалохаўся? Няўжо ён так баяўся ўчыніць гэтаму фанабэрыстаму шарлатану хуткую расправу, як той таго заслугоўваў?

Не, горш за тое. Ён не хацеў дапусціць думкі, што яго праціўнік гуляе аж настолькі дрэнна. І яшчэ горш: амаль да канца двабою ён хацеў верыць, што моцна саступаў незнаёмаму ў сваім уменні гуляць. Ён па сваёй добрай волі паддаўся сляпучаму ззянню саманадзейнасці, геніяльнасці і юнацкага німбу гэтага выскачкі. Таму і гуляў аж так запабегліва. І яшчэ сёе-тое: калі ўжо зусім шчыра, Жан мусіў прызнацца сабе, што ён захапляўся незнаёмым гэтак сама, як і іншыя – мала таго, ён нават хацеў, каб той выйграў і найбольш эфектыўным і геніяльным чынам нарэшце паднёс яму, Жану, навуку паразы, чакаць якое столькі гадоў яму ўжо абрыдла. Жан хацеў, каб яго нарэшце вызвалілі ад цяжару быць самым моцным і выйграваць ва ўсіх, хацеў, каб зласлівывыя людцы-гледачы, гэтая зайздрослівая банда, атрымала сваю сатысфакцыю, каб усе супакоіліся, нарэшце…

Але потым, вядома ж, ён зноў атрымаў перамогу. І гэтая перамога была яму самай непрыемнай за ўсю яго шахматную кар’еру, бо, каб прадухіліць яе, ён цягам усёй партыі выракаўся самога сябе, прыніжаўся і складваў зброю перад самым нікчэмным халтуршчыкам у свеце.

Ён не быў чалавекам вялікіх маральных досведаў, гэты Жан, тутэйшы шахматны карыфей. Але адно яму было ясна, калі ён ішоў дамоў з шахматнай дошкай падпахай і скрынкай з фігурамі ў руцэ: што насамрэч менавіта сёння ён панёс паразу, паразу, якая менавіта ж таму і была такая жахлівая і канчатковая, што за яе нельга было ўзяць рэванш. Як нельга было і рэабілітавацца за яе самай бліскучай перамогай у будучым. І з гэтай прычыны ён рашыў (а, трэба сказаць, ён ніколі дагэтуль не быў чалавекам вялікіх рашэнняў) паставіць на шахматах крэс, раз і назаўсёды.

Наперад, як і ўсе прыстойныя пенсіянеры, ён будзе гуляць толькі ў буль – бяскрыўдную, поўную сяброўскай зычлівасці гульню, якая ставіць перад яе ўдзельнікамі менш маральных патрабаванняў.