Дзеньнік прыватнага чалавека
Апавяданьнi, iмпрэсii, эсэ
Дубавец Сяргей
Той, хто выйшаў з пустое фурманкі
Усё аднекуль бярэцца, аднекуль выходзiць. Ева -- з рабра Адама, дзецi -- з капусты, Афрадыта -- з морскага шумавіньня, а паэт Лесьмян -- з пустое фурманкi. Iснуе такая показка: пад'ехала пустая фурманка, i зь яе выйшаў Баляслаў Лесьмян.
А беларуская культура выходзiць з камунiзму. I тут яны сустракаюцца.
-- Як дзiўна! -- кажа культура. -- Пяцёрачы прачытала я "Пана Тадэвуша", але першы раз бачу "Пана Блiшчынскага!"
-- Але, -- кажа Лесьмян, -- не адзiн Гаўрыла ў Полацку.
Беларуская культура прывыкае зьдзiўляцца. Не адныя Мiцкевiч i Тувiм у Польшчы паэты. Беручы нават толькi выбiтных. Воляю лёсу Лесьмян -- памiж першых, каму належыць адкрыць для беларускай культуры ў ёй самой цэлы сьвет усялякiх лiтаратурных iнакшасьцяў -- iншых сэнсаў, фарбаў i правакацыяў думкi, сьвет узьнёслай эротыкi й змрочнай пажады, фантастычна салодкай свабоды й вусьцiшнага чалавечага страху, -- сьвет неадаптаванага прыгожага пiсьменства.
Яго ня станеш чытаць дзецям... Верш Лесьмяна, -- пiсаў крытык Артур Сандаўэр, -- зьмяшчаецца ў тых мэтафiзычных каранях мовы, дзе ўсё дазволена, бо там усё й пачынаецца.
Што рабiць, калi ў чалавеку жывуць ня толькi добрыя намеры, калi homo sapiens -- гэта яшчэ й драпежнiк-сысун. Трэба прывыкаць зьдзiўляцца. Можна хiба зрабiць выгляд, што ты цалкам валодаеш сваёй псыхiкай. Але пры ўсiм жаданьнi ўтаймаваць прыроду ты ня ўладны, напрыклад, над уласнымi снамi. I прысьнiш такое... Можна, вядома, не сказаць нiкому, або сказаць, што сасьнiў правiльнае. Беларуская культура так i казала 70 гадоў. Яна часам здагадвалася, што гэтая хлусьня -- у iмя, але ня ведала -- чаго. Мiж тым, адаптацыi зрабiлi яе выхалашчанай i трывiяльнай, амаль мёртвай.
-- Я -- твой успамiн пра сябе жывую, -- кажа ёй Лесьмян.
Адаптацыi пачалiся разам з iдэалягiчнымi спакусамi, зь бязьмернай сацыялягiзацыяй, з канцом нашанiўскай пары. У гэтым сэнсе Баляслаў Лесьмян -- нашанiўскi паэт. Ягоная спэцыфiка -- местачковасьць, выведзеная на ўзровень сусьвету. Але я доўга не магу знайсьцi для Лесьмяна ў беларускай паэзii ягонага шэрагу. Лучына, Купала, Багдановiч... надаюцца да параўнаньня датуль, дакуль яны -- мадэрнiсты. А далей яны ўжо паэты нацыянальныя, эстэтычнае крэда страчвае для iх сваю выразнасьць, бо нацыянальная iдэалёгiя выходзiць на першы плян i вымагае пiсаць ня толькi тое й так, што й як хочацца. Местачковыя беларускiя паэты былi ў "Нашай Нiве". Сухоты, вайна, рэвалюцыя, -- усё гэта спынiла iхную хаду да ўнiвэрсуму, iхную творчасьць i жыцьцё. Былi такiя Альфонс Петрашкевiч, Станiслаў Шыманоўскi, якiсь Шышачка... Ды цi мала. Былi-недабылi. Не ўпiсалiся ў шыхты. Гулялi самi па сабе. Вось, бадай, той кантэкст, у якi можа прыняць Баляслава Лесьмяна наша культура з культуры польскай. Перакладзены на беларускую мову, ён зараз знаходзiць сябе ў знаёмых вобразах беларускага фальклёру й местачковых паданьняў. Урэшце i Беларусь, i Польшча ў часы паэта ўяўлялi сабой адну культурную прастору, якая ўзьнiкла ў даўнiя часы на тэрыторыi Рэчы Паспалiтай...
Нарадзiўся Баляслаў Лесьмян у Варшаве каля 1878 году (такi год ён называў сам, мэтрыка ўдакладняе -- 22 студзеня 1877, на магiльнай плiце -- 1879), школьныя гады правёў у Кiеве, дзе скончыў клясычную гiмназiю i праўныя курсы ва Ўнiвэрсытэце Сьв. Уладзiмера. Там трапiў у канфлiкт з царскай палiцыяй, быў затрыманы за свае патрыятычныя прамовы. У 22 гады выехаў у Нямеччыну, тады -- у Парыж, дзе жыў да 1906 году, узяўшы шлюб з мастачкай Зоф'яй Хiлiнскай... Ён яшчэ вернецца ў Францыю ў 1912-14, будзе падарожнiчаць па Iталii.
Зрэшты, i ў Польшчы Лесьмян не сядзеў на месцы, працаваў у розных гарадох праўнiкам i займаўся тэатральнай рэжысурай, прычым -- экспэрымэнтальнай. Перакладаў Э.А.По, складаў i друкаваў вершы таксама па-расейску, пiсаў рэцэнзii, меў багата сяброў спамiж культурнае элiты. Лёс паэта нiбы абвяргае маю выснову пра местачковасьць. Спрэчка аднак апраўданая толькi тады, калi адмовiць правiнцыйнаму творцу ў праве на генiяльнасьць i пэўны абсалют. Што да Лесьмяна, ён даказаў: калi мае быць сон, дык сон да самага дна (Чэслаў Мiлаш).
Беларуская мова, спаткаўшы Лесьмяна, неяк ураз забылася на ўвесь свой савецкi досьвед i прагна дапала да эстэтыкi мадэрну, ажно млеючы часам ад асалоды. Гэтак марнаваная праз даўгi час жанчына дападае да свайго першага, патаемнага каханьня. Ад дотыку беларускага слова ажывае каменны грыфон на фасадзе старасьвецкага будынку, i малiньнiк стаiць барвовы -- так багата ў iм ягад, i так добра -- да сьмерцi. Бо прыйшоў пан блiскучы, блiшчасты, пан Блiшчынскi. Цяжкое прабуджэньне пасьля доўгага сну...
Вечнасьць, цёмная вечнасьць, пабывала й ты ў садзе!
I быў бледны пан Блiшчынскi, вельмi бледны.