Мэдыі ў посткамуністычных грамадзтвах: аб’ектыўная інфармацыя супраць ідэалягічных скажэньняў
Матэрыялы міжнароднай канфэрэнцыі, Менск, 18-19 кастрычніка 2002 г.
Кніга па беларуску - Прапагандысцкая практыка: прэса й улада
Жанна ЛІТВІНА, Прэзыдэнт Беларускай асацыяцыі журналістаў
“Ідэалягічная праца”, АЛЬБО кантраляванАя ПРЭСА
Калегі з суседняй дзяржавы часам кажуць: “пры Ельцыне ўсе абмежаваньні свабоды выказваньняў зводзіліся да таго, што, калі на экране зьяўляўся Дарэнка, то Барыс Мікалаевіч выключаў тэлевізар”, “лепшых часоў для прэсы, чым пры Гарбачове, не было”. Беларускім журналістам асабліва няма з чым параўноўваць. Нам больш падыходзіць выслоўе: “Ніколі не бывае так дрэнна, каб не магло быць яшчэ горш”.
У палеміцы пра свабоду слова ў Беларусі чыноўнікі яшчэ некалькі гадоў таму скарыстоўвалі традыцыйны набор аргумэнтаў: у краіне не зачынена ніводная газэта, журналістаў не забіваюць, і яны не сядзяць у турме, апазыцыйную газэту “ Свабода” можна набыць нават у шапіку Адміністрацыі прэзыдэнта. Часы зьмяніліся. І ў чыноўнікаў застаўся толькі адзін аргумэнт: калі ў грамадзтве гавораць пра свабоду слова — значыць яна ёсьць...
Цягам 2002 году ў краіне сапраўды шмат гаварылі й пісалі (дарэчы, толькі ў незалежнай прэсе!) пра замах улады на саму ідэю свабоды слова, пра наступ і ціск на газэты, пра судовыя працэсы. Зьвінавачаньні за скажэньне інфармацыі (дэфамацыі) і паклёп сталі падставаю для крымінальнага перасьледу журналістаў, для бескампраміснага й жорсткага абвастрэньня адносінаў паміж уладамі й прэсаю.
Мікалай Маркевіч і Павал Мажэйка — журналісты газэты “Пагоня” — зьвінавачаныя за паклёп на прэзыдэнта й засуджаныя да абмежаваньня волі на 1,5 і 1 год, адбываюць пакараньне ў выпраўленчых установах адкрытага тыпу. Прысуд вынесла судзьдзя Тацяна Клімава.
Два гады абмежаваньня волі з абавязковым прыцягненьнем да працы — такі прысуд галоўнаму рэдактару газэты “Рабочы” Віктару Івашкевічу вынес Першамайскі суд г.Менску. Як замах на паклёп і абразу прэзыдэнта расцаніў судзьдзя Ўладзімер Кобышаў артыкул “Злодзей павінен сядзець у турме”, зьмешчаны ў спэцвыпуску газэты, наклад якога ў часе прэзыдэнцкай кампаніі быў цалкам сканфіскаваны яшчэ ў друкарні.
Сёлета ўпершыню да журналістаў ужытыя артыкулы Крымінальнага Кодэксу РБ “Паклёп у дачыненьні Прэзыдэнта РБ” (арт. 367), “Абраза Прэзыдэнта РБ” (арт. 368).
Калі кіраўніцтва нашай дзяржавы жадае быць прынятым у эўрапейскіх структурах, то й з журналістамі ў краіне трэба абыходзіцца ў адпаведнасьці з эўрапейскімі стандартамі. Гэта аксіёма. У заканадаўстве шмат якіх эўрапейскіх краінаў пытаньні дэфамацыі й паклёпу ў друку разглядаюцца ў межах грамадзянскага кодэксу. Прынцыпова важным ёсьць наяўнасьць незалежнай прававой сыстэмы, якая гарантуе немагчымасьць злоўжываньня свабоды слова. Таму там не існуе неверагодна вялікіх штрафаў на карысьць “пакрыўджаных чыноўнікаў”, а практыка эўрапейскіх судоў сьведчыць, што ні турэмнае зьняволеньне, ні абмежаваньне волі ня могуць ужывацца ў дачыненьні да журналістаў, якія выконваюць свой прафэсійны абавязак. У нашай краіне менавіта пракуратура й судовая ўлада выкарыстоўваюцца для запалохваньня й пакараньня журналістаў. Тым, хто выносіць сёньня прысуды (як правіла, пры зачыненых дзвярох), “клімавым”, “кобышавым”, “савічам” ды інш., хачу нагадаць, што зусім нядаўна ўрад Сэрбіі прыцягнуў да адказнасьці й зволіў 21 судзьдзю за ўдзел у перасьледзе незалежных сэрбскіх СМІ.
У жніўні судзьдзя Анатоль Савіч задаволіў зыск старшыні Камітэту дзяржкантролю Анатоля Тозіка “аб абароне гонару, годнасьці й справавай рэпутацыі” да Паўла Жука (рэдактара газэты “Наша свабода”) і журналіста гэтага выданьня Міхаіла Падаляка. Іх абавязалі выплаціць штраф памеру каля USD 60 тыс. Пасьля вынясеньня прысуду газэта перастала існаваць.
У другой палове жніўня з загаду міністра інфармацыі Міхаіла Падгайнага спынілася друкаваньне газэты “Свободные новости”. Па сутнасьці было зьдзейсьнена наўпростае ўмяшаньне ў прыватны канфлікт заснавальнікаў газэты. У інтарэсах аднаго з сузаснавальнікаў былі праігнараваныя інтарэсы 36 тысяч чытачоў выданьня.
Крымінальная справа аб паклёпе заведзена па факце публікацыі Ірыны Халіп у газэце “Для служебного пользования” (дадатак да “БДГ”). Пасьля зьяўленьня артыкулу “Афганские борзые” палічылі сябе абражанымі кіраўнікі пракуратуры й сьледчая група ў справе былога кіраўніка канцэрну “Белдзяржхарчпрам”.
Улетку пракуратура адкрыла яшчэ адну крымінальную справу па факце распаўсюду паклёпу на прэзыдэнта. Падставаю стаў матэрыял беларускай службы радыё “Свабода”, перадрукаваны газэтаю “Народная воля”.
Гэта толькі самыя гучныя справы, якія ілюструюць стаўленьне ўладаў да прэсы. Незалежныя мэдыі, якім яшчэ ўчора была ўласьціва здольнасьць крытычна мысьліць і, няхай ускосна, але ўплываць на дзеяньні ўладаў, сёньня запалоханыя пэрспэктываю быць зьнішчанымі.
Улады ня толькі імкнуцца кантраляваць усе сфэры жыцьця, але й самі намагаюцца выйсьці з-пад кантролю, стаць “недатыкальнымі”. У эўрапейскіх краінах чыноўнікі, якія рэпрэзэнтуюць дзяржаўныя структуры, ёсьць крыніцаю інфармацыі для мэдыяў, а іхныя рашэньні й учынкі становяцца тэмай публічнага абмеркаваньня ў СМІ. У нас, паводле маніторынгу Беларускай асацыяцыі журналістаў, у ранг дзяржаўнай таямніцы ўзводзіцца інфармацыя пра разьмеркаваньне жытла, заробкі кіраўнікоў, забясьпечанасьць прадпрыемстваў палівам і нават колькасьць тапельцаў.
У рэгіёнах журналіст і наагул прэса становяцца закладнікамі мясцовага “вертыкальшчыка” й ягонага разуменьня прынцыпаў свабоды слова.
Амаль два гады спрабуе Анатоль Макушын узгадніць месца разьмяшчэньня сваёй газэты “Новый век”. За гэты час ён падаў у Гарадзенскі гарвыканкам зь дзясятак запытаў. Нават абласны гаспадарчы суд прызнаў незаконнымі адмовы Гарадзенскага гарвыканкаму, але неабходны дакумэнт аб узгадненьні так і ня выдадзены.
Смаргонскі райвыканкам тройчы адмаўляў Рамуальду Ўлану ва ўзгадненьні юрыдычнага адрасу двох новых выданьняў — “Новой газеты Островца” і “Новой газеты Ошмян”. Сёньня райвыканкам падаў зыск аб спыненьні дзейнасьці прадпрымальніка Р.Улана. Усё гэта выглядае помстаю за пазыцыю, якую займае сп. Улан як выдавец і журналіст “Новой газеты Сморгони”.
Старшыня Горацкага райвыканкаму Ўладзімер Далжанкоў без тлумачэньняў загадаў пазбавіць афіцыйнай акрэдытацыі пры райвыканкаме журналістаў рэдакцыі мясцовай незалежнай газэты “Региональные новости”.
Актыўнасьць і рашучасьць уладаў узрастае ў часе падрыхтоўкі й правядзеньня выбарчых кампаніяў. Альтэрнатыўныя крыніцы інфармацыі выцясьняюцца дзеля стварэньня “спрыяльнай атмасфэры” на карысьць афіцыйнай прапаганды. Агульнаю практыкай стала вынясеньне папярэджаньняў і абмежаваньне дзейнасьці рэдакцыяў і саміх журналістаў. У гэтаю дзейнасьць уцягнуты цэлыя дзяржаўныя структуры — ад мясцовых выканкамаў да міністэрстваў. Да нядаўняга часу ў 51 дзяржаўным камітэце й міністэрстве намесьнікі першых асобаў займаліся пытаньнямі ідэалягічнай прапагандысцкай работы. На кожным дзяржаўным прадпрыемстве, у кожнай установе, дзе працавала больш за 300 асобаў, была ўведзеная пасада намесьніка кіраўніка па ідэалёгіі. А ў студзені сёлета было апублікавана распараджэньне прэзыдэнта ”Аб стварэньні й дзейнасьці інфармацыйна-кансультацыйных групаў”. Стварылі іх ажно 7, а ўзначаліць даверылі высокім службовым асобам: сьпікеру парлямэнту, віцэ-прэм’еру, старшыні Камітэту дзяржкантролю, дзяржсакратару Рады бясьпекі...
“Аднаўленьне сыстэмы ідэалягічнай работы як агульнадзяржаўнай сыстэмы фармаваньня грамадзкай сьвядомасьці зьдзяйсьняецца з асабістай ініцыятывы прэзыдэнта” — выказаўся ў інтэрвію газэце “Звязда” Іван Карэнда, начальнік Галоўнага ідэалягічнага ўпраўленьня Адміністрацыі прэзыдэнта. Дарэчы, сп. Карэнда, які лічыць сябе літаратарам, зусім нядаўна займаў пасаду намесьніка старшыні Дзяржкамдруку. І ў тыя часы яму яшчэ былі ўласьцівы вальнадумныя выказваньні пра свабоду прэсы, пра ганебнасьць цэнзуры. Можа, і ня варта зьдзіўляцца... Чыніў жа ў часе прэзыдэнцкай выбарчай кампаніі забароненую Канстытуцыяй цэнзуру ў прыватнай друкарні “Мэджык” першы намесьнік старшыні Дзяржкамдруку Ўладзімер Глушакоў, які таксама называе сябе пісьменьнікам. Выяўляючы й забараняючы “сумнеўныя” матэрыялы, ён аднавіў традыцыю “белых плямаў”, што зьяўляліся на старонках “Предпринимательской газеты”, “Беларускай маладзёжнай” і “Народнай волі”.
“Ісьціна засталася з намі” — шчыра прызнаўся сп.Глушакоў у сваім артыкуле ў “Народнай газэце”. Цяжка зразумець людзей, якія абвесьцілі манаполію на ісьціну.
Не зразумеў “ беларускай спэцыфікі” й амэрыканскі кангрэсмэн Курт Уэлдан, які назваў працу прэсавай службы Адміністрацыі прэзыдэнта “палітыкай нізкага гатунку”. Паводле вынікаў візыту дэлегацыі амэрыканскіх кангрэсмэнаў быў падрыхтаваны прэсавы рэліз Адміністрацыі, у якім кангрэсмэну прыпісваліся словы, што “...прэзыдэнт Беларусі абраны годным і дэмакратычным шляхам і надаў новы подых разьвіцьцю нашай краіны”. “Мяне бянтэжыць, як мог быць зроблены такі бессаромны крок і агучана такая абуральная хлусьня” — заявіў кангрэсмэн Уэлдан. Ігнараваньне прафэсійных стандартаў працы з інфармацыяй завершылася гэтым разам міжнародным скандалам, але, мяркуючы па тлумачэньнях і ўпэўненых паводзінах на экране БТ прэсавага сакратара прэзыдэнта Натальлі Пяткевіч, ейная праца, верагодна, была ўхвалена кіраўніком дзяржавы. Скандал, між тым, ня выклікаў адэкватнай рэакцыі ні ў дзяржаўных СМІ, ні ў беларускім грамадзтве. Затое ён быў падхоплены расейскімі СМІ, якія небясьпечна дамінуюць у беларускай інфармацыйнай прасторы.
Улады не ўпільнавалі экспансіі расейскіх СМІ й працягваюць абмяркоўваць пэрспэктыву стварэньня адзінай беларуска-расейскай інфармацыйнай прасторы. Паводле сацыялягічных апытаньняў, у першую пяцёрку найбольш рэйтынгавых СМІ трапілі толькі два беларускія выданьні — “Советская Белоруссия” й “Белорусская деловая газета”. Амаль 80% рэспандэнтаў адказалі, што на іхную пазыцыю найперш уплываюць расейскія тэлеканалы. Навідавоку сытуацыя, калі сьветаўспрыманьне грамадзян незалежнай краіны фармуецца пад магутным уплывам палітыкаў і журналістаў суседняй краіны, праз прызму ейных інтарэсаў. Да таго ж, расейскія выданьні прыйшлі на Беларусь пераважна як бізнэс-праекты, таму яны маюць ня столькі інфармацыйны, колькі камэрцыйна-забаўляльны характар. Ува ўмовах жорсткага кантролю прэсы з боку ўладаў Беларусі, расейскія мэдыі не зацікаўлены ў праўдзівым асьвятленьні жыцьця беларускага грамадзтва, а таму іхная інтэрпрэтацыя падзеяў у Беларусі вылучаецца бесканфліктнасьцю й апалітычнасьцю.
Нацыянальную прэсу ўжо сёньня трэба бараніць, бо толькі яна ў стане займацца ўнутрыдзяржаўнымі, унутрынацыянальнымі праблемамі. Кіраўніцтва краіны даўно сфармулявала сваё бачаньне месца СМІ: яно проста зрабіла іх часткаю дзяржаўнай прагандысцкай сыстэмы. Літаральна праз 20 дзён пасьля выбараў на новастворанае Міністэрства інфармацыі была ўскладзена адпаведная задача — ажыцьцяўляць “дзяржаўнае рэгуляваньне ў галіне перадачы й распаўсюду інфармацыі”. Цяпер Міністэрства інфармацыі зьбірае на нарады кіраўнікоў FM-станцыяў, выклікае для запалохваньня рэдактараў газэт і г.д. Да прыкладу, так было пасьля зьяўленьня ў незалежнай прэсе інфармацыі пра забарону на ўезд у 14 краінаў Эўразьвязу Аляксандра Лукашэнкі й сямі высокіх службоўцаў. “Дзяржава будуе свае стасункі са СМІ ў строгай адпаведнасьці з Канстытуцыяй” — дэкляруе ў адным са сваіх інтэрвію міністар інфармацыі Міхаіл Падгайны...
У выніку ў сьвядомасьць беларусаў, з аднаго боку, лёгка ўкараніліся навязаныя афіцыйнай прапагандаю стэрэатыпы кшталту “на Захадзе нас ніхто не чакае”, “без Расеі нам ня жыць”, “хто, калі не Лукашэнка”, а зь іншага — гэтая сьвядомасьць аказалася заблякаванаю для ўспрыманьня грамадзка значнай, вострай інфармацыі. Паводле сацыёлягаў, каля 50% грамадзян краіны нічога ня чулі пра зьніклых. На шэраг іншых тэмаў таксама накладаецца табу, альбо інфармацыя падаецца адцэнзураванаю. “Гэта не цэнзура, а ўзгадненьне пазыцыяў” — заявіў адзін з кіраўнікоў дяржаўнага радыё Ўладзімер Мартынаў, адказваючы на пытаньне, ці існуе цэнзура на радыё. Пладамі “ўзгодненай” пазыцыі можна назваць шэраг “агітак”, якія штодня мільгацяць на старонках дзяржаўнага друку. “Беларускі суд стаў больш дэмакратычным, гуманным і аператыўным” (загаловак газэты “Звязда”), “Выбарчы кодэкс — плод згоды ўсяго беларускага народу” (былы дарадца прэзыдэнта Сяргей Посахаў, газэта “Советская Белоруссия”), “Беларусь займае дастойнае месца ў міжнароднай супольнасьці” (газэта “Рэспубліка”)...
Неадцэнзураваная інфармацыя змушае людзей думаць — а значыць рэагаваць і прымаць рашэньні, рабіць сьвядомы выбар. Таму, відаць, чыноўнікі маюць непераадольнае жаданьне быць разьмеркавальнікамі інфармацыі. Для грамадзтва гэта азначае, у лепшым выпадку, проста застой, а ў горшым — дэградацыю й скажонае ўспрыманьне рэчаіснасьці.
“Беларускае тэлебачаньне — менавіта тое люстэрка, у якое глядзіцца нацыя” — прамовіў аднойчы вядомы прапагандыст Аляксандар Зімоўскі. Варта нагадаць, што люстэрка, якім бы чароўным яно ні было, варта час ад часу праціраць, бо з кожным днём усе больш відавочнай робіцца дыстанцыя паміж рэальным жыцьцём і бадзёрымі “карцінкамі” пра наш дабрабыт, посьпехі й дасягненьні. Яшчэ крышачку — і ўлада ў гэтым люстэрку будзе выглядаць, як у пакоі сьмеху.
Дзяржаўныя СМІ й не заўважылі таго моманту, калі ператварыліся ў статыстаў улады. Пагадзіўшыся на гэтую ролю, яны ўжо ня здольныя супрацьстаяць свавольству людзей, якія імі кіруюць. “Дзяржаўным інтарэсам” тлумачыцца, напрыклад, кампанія масавых звальненьняў на Белтэлерадыёкампаніі, што доўжыцца больш за год. Да гэтага ж трэба дадаць гвалтоўную зьмену кіраўніцтва літаратурных часопісаў і аб’яднаньне іх у холдынг, патрабаваньне скарачэньня рэдакцыйных калектываў на 20%, а таксама скарачэньне бюджэтнага фінансаваньня гэтых выданьняў. Гэтая сытуацыя не выклікае пярэчаньня ў паднявольных людзей, стаўленьне да якіх вядомае. Дзяржаўныя СМІ атрымліваюць бюджэтныя датацыі, прычым, роўна столькі, колькі палічыць неабходным даць ім дзяржаўны чыноўнік. Аднак усе разумеюць, што гэта ня можа цягнуцца бясконца.
Паралельна дзяржава праводзіць палітыку эканамічнай дыскрымінацыі недзяржаўных мэдыяў. У выніку гэтай палітыкі толькі сёлета былі вымушаны прыпыніць выхад газэты “День”, “Рабочы”, “Салідарнасьць”, “Голас Пружан”, “Куцейна”, “Тыднёвік Магілеўскі”. Інструмэнтам рэалізацыі дыскрымінацыйнай палітыкі сталі дзяржаўныя прадпрыемствы-манапалісты, якія займаюцца распаўсюдам і друкаваньнем выданьняў. Гэтак, паслугі “Белпошты” па дастаўцы падпіснога накладу з пачатку году ўзрасьлі для недзяржаўных газэт больш як на 60%, а кошты друкарскіх паслугаў павышаны на 40%. Паводле прэзыдэнцкага Ўказу № 495, арэндная плата для недзяржаўных СМІ ў 10 разоў вышэйшая за тарыфы для дзяржаўных.
Нябясьпеку незалежным СМІ нясе ня толькі дыскрымінацыйная эканамічная палітыка, але й інфармацыя, якая наўмысна “скідаецца” асобным выданьням. Складаецца ўражаньне, што для гэтага зацікаўленыя асобы адмыслова выбіраюць журналістаў і наўмысна вядуць іх у патрэбным камусьці кірунку. Неразборлівасьць і пасьпешлівасьць у працы з такога кшталту інфармацыяй сканчаецца звычайна судовымі працэсамі, на якіх журналіст становіцца закладнікам маніпулятараў. Газэта “Наша свабода”, як выглядае, сталася ахвяраю менавіта такой камбінацыйнай гульні.
У недзяржаўнай прэсы за дзесяць гадоў існаваньня так і не зьявілася сапраўдных саюзьнікаў й паплечнікаў. Знайсьці іх нялёгка: палітычныя партыі перажываюць далёка ня лепшыя часы, бізнэсоўцы асьцярожнічаюць, эліта нескансалідаваная. Часам падаецца, што праблемы журналістаў датычаць выключна іх саміх і не закранаюць пачуцьцяў атрымальнікаў інфармацыі. Нам застаецца толькі захапляцца тым, як бароняць прэсу й інтарэсы журналістаў у суседняй дзяржаве — Украіне. Супраць украінскага прэзыдэнта Леаніда Кучмы заведзена крымінальная справа па 11 артыкулах Крымінальнага Кодэксу. Сярод абвінавачаньняў за раскраданьне дзяржаўных сродкаў, атрыманьне хабару — перасьлед апазыцыйных журналістаў. Пасьля зьнікненьня Георгія Гангадзэ на вуліцы Кіева выйшлі тысячы людзей, а ў парлямэнце пачаліся слуханьні й загучалі патрабаваньні імпічмэнту.
“Не — рэпрэсіўным законам!” Пад такім лёзунгам Беларуская асацыяцыя журналістаў распачала акцыю збору подпісаў пад патрабаваньнем адмяніць артыкулы Крымінальнага Кодэксу, па якіх засуджаны Мікола Маркевіч, Павал Мажэйка й Віктар Івашкевіч. Сабрана ўжо каля 10 тысяч подпісаў, але гэта ня тая колькасьць, якая сьведчыла б пра тое, што праблемы журналістаў й свабоды слова ў Беларусі сталі зразумелымі й блізкімі грамадзтву. Тым больш такая колькасьць сабраных подпісаў ня сьведчыць і пра журналісцкую скансалідаванасьць: ні адна дзяржаўная газэта нават не ўзгадала пра крымінальны перасьлед сваіх калегаў, пра судовыя працэсы над незалежнымі выданьнямі. Ніводзін журналіст на апошняй трохгадзіннай прэсавай канфэрэнцыі Аляксандра Лукашэнкі не задаў пытаньня пра стан СМІ.
Сытуацыя можа зьмяніцца толькі тады, калі мэдыйная прастора ператворыцца ў мэдыя-рынак: рынак — галоўны чыньнік свабоды слова. Спачатку прэсу трэба адпусьціць на свабоду. Толькі пасьля гэтага пачнуць працаваць рынкавыя мэханізмы.
“Ад тактыкі выжываньня да стратэгіі інфармацыйнага лідэрства й эканамічнай стабільнасьці” — такую назву мае праграма, распрацаваная Беларускай асацыяцыяй журналістаў. Выкананьне яе прадугледжвае некалькі этапаў. Найперш — стварэньне канцэпцыі дэманапалізацыі й разьдзяржаўленьня мэдыяў; стварэньне праекту праграмы прыватызацыі; удасканаленьне заканадаўства; вывучэньне досьведу прыцягненьня ўнутранага й вонкавага інвэстараў. Беларускія выданьні павінны навучыцца мэнэджмэнту, распрацаваць прывабныя бізнэс-пляны й г.д. Усё, што патрабуецца ад улады,— забясьпечыць мэдыям юрыдычныя, эканамічныя й палітычныя гарантыі іхнае дзейнасьці.
Васіль Быкаў назваў беларусаў “нацыяй, якая спазьнілася”. І калі мы сапраўды спазьніліся, то цяпер мы проста абавязаныя вывучыць досьвед краінаў-суседзяў, якія пачалі ўжо прытрымлівацца стандартаў разьвітых дэмакратыяў. Калі гэтага ня зробім, то кружыць нам на адным месцы, як той птушцы з рознымі крыламі, жыць пад цяжарам страху й марыць пра тое, каб заўтра ня стала яшчэ горш, чым было ўчора.
Максим ЖБАНКОВ, Беларуская асацыяцыя журналістаў, “Беларускі Калегіюм”
Война мифологий: пропагандистская лексика белорусских масс-медиа
Как известно, одна из самых распространенных болезней современности — информационная зависимость. Ее типичные проявления очевидны: острая потребность в регулярном потреблении информационных пакетов.
Информационная зависимость, на первый взгляд, безусловно позитивна. Масс-медиа ориентируют нас в сложном мире, снабжая сведениями о ключевых событиях и ведущих тенденциях жизни нашей страны и мирового сообщества. Но есть и другая сторона: привычка к потреблению конкретного инфо-продукта программирует наш взгляд на вещи. Мы начинаем видеть мир в характерном для нашей любимой газеты или телеканала ракурсе.
Как в средние века, мы сегодня принимаем на веру фантастические истории о том, что происходит за гранью нашего повседневного опыта. Медиа не столько объясняют, сколько сакрализуют этот мир. Причем, каждый на свой лад.
В мозаичном обществе постиндустриального типа медиа-среда конкурентна, т.е. “информационные мифы” на равных борются за внимание потребителя. Это конкуренция не идеологий, а аттракционов в луна-парке. Индивид выбирает не глобальную “сказку о главном”, а одноразовое развлечение, главное достоинство которого — яркость и ненавязчивость. Общество постсоветского типа, которому по наследству от рухнувшей империи досталась тотальная политизированность, строит медиа-ландшафт абсолютно противоположным образом. Для него главной задачей остается идеологическое противостояние. Так сказать, “борьба за командные высоты”. Здесь играют по-крупному и на “утешительные призы” никак не согласны. Это игра на выживание, и победа означает конец соперника. Такая медиа-среда не конкурентна, а предельно конфликтна.
При этом конфликт разворачивается на общем поле массовых настроений, а призом является достижение контроля над подсознанием общества. Идеологически ангажированные медиа противоположной ориентации (условно разделим их на государственные и негосударственные) преследуют, таким образом, сходные цели: формирование установок и управление настроениями. В определенном смысле, это игроки одной лиги, хотя и разных клубов. Главное различие — в содержании message и наборе ключевых стилистических фигур. Анализ пропагандистской лексики белорусских масс-медиа, проведенный в таком ключе, позволяет придти к достаточно интересным заключениям.
В своих дальнейших рассуждениях мы будем опираться на анализ фронтальной выборки текстов государственных изданий (“Советская Белоруссия”, “Народная газета”, “Республика”, “Звязда”) и негосударственной прессы (“Народная воля”, “Наша ніва”, “Свободные новости плюс”, “Белорусская деловая газета”) в период с 7 по 15 октября 2002 года. Основное внимание будет обращено на разбор текстов “Советской Белоруссии” (далее СБ) и “Народной воли” (НВ). По нашему мнению, именно эти издания наиболее активно работают с так называемым “средним человеком” — обыкновенным обывателем, не склонным к интеллектуальным усилиям и занятым монотонным наемным трудом. Такой “человек массы” -- идеальный объект идеологической работы. Поэтому тексты “СБ” и “НВ”, как изданий декларативно “народных”, ярко воплощают суть актуальной “войны мифологий” в белорусском медиа-пространстве.
Мир по “СБ”. Белорусские государственные масс-медиа традиционно ориентированы на демонстрацию социальной стабильности в стране и бесспорной компетентности верховной власти. Стабильность при этом понимается как абсолютная управляемость всех процессов в обществе. Иллюзию такой управляемости обеспечивают следующие элементы медиа-дискурса:
1. Показ полной подконтрольности всех сфер социальной активности аппарату чиновников. “Республика” от 10 октября (с. 2) публикует блиц-интервью ряда министров. Все они, включая министров культуры и спорта, рапортуют об освоенных средствах и распределении фондов. Главными успехами культурной политики закономерно оказываются “кансалідацыя матэрыяльных, арганізацыйных і фінансавых рэсурсаў”, введение системы персональных надбавок деятелям культуры и затяжной ремонт в театре им. М.Горького.
2. Постоянно действующая система публичных отчетов перед высшими органами власти, которые демонстративно недовольны действиями чиновников. Последних демонстративно наказывают и столь же показательно отпускают “исправлять ошибки”. Характерный пример -- статья в том же номере “Республики”, посвященная работе премьер-министра Геннадия Новицкого. Здесь все показательно: эпический зачин — “Многим, наверняка, запомнились те знаменитые десять пунктов, которыми глава государства охарактеризовал личные и деловые качества Геннадия Васильевича…”, ссылки на трудности и масштабность задач — “пришлось реформировать всю систему органов государственного управления”, неизбежные вызовы “на ковер” — “достаточно вспомнить хотя бы два последних отчета перед главой государства, когда, получив самую суровую оценку своей работы…” и оптимистический финал: “Нынешний день календаря — всего лишь дата в биографии нынешнего правительства, но отнюдь не веха и тем более не этап. В ближайшие недели ему предстоит очередной отчет перед главой государства…”
3. “Хозяйская” защита чиновных вотчин от любых форм “неправильной” (посторонней) социальной активности — от борьбы с “ларечниками” и “лоточниками” до запрета митингов и шествий. Так, на забастовку частных предпринимателей “СБ” от 10 октября отозвалась комментарием под названием “Бизнес или базар?”, замечательным по общей развязности тона: “Индивидуальный предприниматель честных правил заставил общество говорить о себе… Протестные настроения на любом базарчике страны иссякают к субботе… Это не соль ситуации, всего лишь гримаса… Вот свежий фактик на фоне нынешнего рыночного возбуждения” и т.д.
Общее послание подобных медиа-текстов обывателю может быть сформулировано так: “Не суетитесь, начальники вам все сделают!” Социальная ситуация целенаправленно “разряжается” и “нейтрализуется”. Лозунг текущего момента: “Не мешайте, мы работаем!”
Вот пример из текста “СБ” от 11 октября, посвященного разбору… повестки дня очередной сессии Палаты представителей: “Сейчас мы наблюдаем процесс эволюционного нормотворчества... Кто “посетил сей мир в его минуты роковые”, кто в сознательном возрасте пережил этот крутой поворот, тот, наверное, эмоционально одобряет повестку дня 5-й сессии…” Аппарат власти предстает в таком медиа-зеркале как хлопотливые “отцы народа”, а политическая оппозиция — как хитрые и капризные “дети”.
Так, в статье “Лучше поздно, чем никогда” (тот же номер “СБ”, с. 2) обсуждаются грядущие выборы в местные органы власти. Читаем: “Можно смело прогнозировать, что реформаторский зуд одолеет весьма немногих, а предложения ломать три года тому назад созданное не увлекут широкую общественность”. Там же: “Оппозиция собирается участвовать в мартовских выборах… Пришло понимание, что властью вправе наделить только народ и никто со стороны, и никак иначе — ни давлением, ни уличными акциями, ни PR-технологиями. На постижение этой простой истины понадобилось четыре года”. Обывателю в этом раскладе предлагается роль “хорошего ребенка”, послушно выполняющего очередной “гражданский долг”: “Массовый избиратель, верный менталитету рассудительного и здравомыслящего гражданина, к урнам пошел и волю свою благополучно изъявил” (Там же.) В следующий раз людей попросят, например, срочно построить библиотеку. И внести таким образом очередной вклад во всеобщую гармонию и стабильность. Единственная предлагаемая форма обратной связи типично советская: жалобы и доносы.
Вот президент посещает съемочную площадку фильма “Анастасия Слуцкая”. “СБ” в номере от 11 октября (с. 1) сообщает, что финансирование фильма взято главой государства под личный контроль. И поясняет: “Для творческой группы это не “ущемление” свободы творчества, а надежная гарантия того, что сроки работы над картиной не будут сорваны”. Других гарантий, как видно, не нашлось. Впрочем, это не помешало режиссеру Юрию Елхову тут же пожаловаться на недостаток средств. И вот результат: “Президент принял решение о выделении дополнительных средств — 400 млн. рублей” (Там же.) Но это не конец истории. Из информации “БДГ” от 15 октября выяснилось, что члены съемочной группы также обратились к президенту с жалобой — о том, что у них вычитают из суточных стоимость обедов (с. 3).
Мир по “НВ”. Белорусские негосударственные масс-медиа идеологически неоднородны. Однако в целом они решают прямо противоположную установкам официальной прессы пропагандистскую задачу. Речь идет о показе некомпетентности властей, демонстрации проблемных зон жизни общества и критических комментариях оппозиционных политиков и аналитиков. Происходит общая драматизация ситуации с целью “разбудить” соотечественников (крики о фашизме спикера Шарецкого образца 1996 года или пафосный заголовок “Народной воли” от 10 октября “Іх лёс хвалюе Беларусь!” над портретами пропавших). С этой целью также используется набор специальных средств:
1. Нервные и полные пафосной риторики призывы лидеров оппозиции и представителей “сознательной” интеллигенции”. Характерные заголовки: “Самоизоляция”, “На обочину!”, “Саюз пісьменнікаў: дзеля чаго ён патрэбен?” “Будем пропадать на равных”, “Стена”.
2. Саркастические комментарии на злобу дня (Семен Букчин, Александр Козлович, Валерий Карбалевич), нередко “бьющие по своим”. Так, в своем материале “Будем пропадать на равных” (“НВ” от 10 октября, с. 2) С.Букчин одинаково саркастично оценивает активность властной “палатки” и съезда писателей. О “палатке”: “Национальное собрание Беларуси, презрительно именуемое нашей негосударственной прессой “палаткой”, то ли смелеет, то ли наглеет на глазах”. О писателях: “Старые больные люди с измятыми лицами и откормленные сорокалетние функционеры… первые секретари СП и прочая отодвинутая от жирного пирога номенклатурная шелупень”. Реальный (и, очевидно, не запланированный автором) результат для рядового читателя: рост ощущения глобального кризиса и растущего хаоса.
3. Подчеркнутое внимание к репрессивным функциям власти. Последний пример — задержание немецкими властями Натальи Шевко (Судлянковой), бывшей владелицы компании “Фико”. Материал “Нашай Нівы” (№ 38 от 11 октября) размещен на первой странице — как главная новость. Оценка ситуации вполне однозначна: это политическое дело, и правозащитные организации уже включились в борьбу. Однако Шевко белорусской стороной инкриминируются экономические нарушения и, судя хотя бы по материалам в “БДГ” (№ 153 от 15 октября), здесь далеко не все ясно. Это, в общем, не важно: “правильный” импульс читателю уже послан. Еще один штрих: свою статью “Самоизоляция” (“НВ” от 9 октября) Анатолий Лебедько предваряет сообщением, что дискета с ее текстом была изъята таможенниками в минском аэропорту. Не менее показателен и постоянно печатающийся в “Нашай Ніве” список “пацярпелых за Беларусь”. Невольно внимание фиксируется не на мужестве, а на факте мученичества. Складывается, соответственно, новый культ мучеников и (про)павших героев.
Обобщенное послание таких медиа-текстов может звучать так: “Власть бессмысленна и бездарна, жить можно лишь в постоянном противоборстве с системой”. Оппозиционный пропагандистский дискурс делает обывателя “сиротой”, обозначая его наличное состояние как пребывание в “дисциплинарном санатории”. Позитив официоза — в настоящем; оппозиционный дискурс романтичен и мечтателен. Гармония мира здесь — лишь в проекте. “Сироту” обещают вернуть в родной дом и подобрать ему “правильных” родителей. Интересно, что, при очевидной противоположности базовых установок, и “официальный”, и “неофициальный” дискурс имеют ряд общих черт:
1. Устойчивый набор ключевых персонажей и героизация их деятельности.
2. Преувеличенно-эмоциональная оценка наличного положения дел.
3. Опора на авторитет: ссылка на мнения “своих” экспертов и “дружественных” медиа-фигур.
4. Нравоучительность и дидактичность. А.Лебедько в “НВ” (9 октября): “Нужны дела и поступки… Необходима политическая воля… Пора обеспечить… Надо извлечь уроки…”. А вот информация о заседании Президиума Совета Министров в “Республике” (9 октября): “Соответствующие министерства не выработали четкого и ясного представления. …Нет четкого видения стратегических направлений… Работа ведется растопыренными пальцами, без конкретной, точечной проработки...”.
5. Критическое восприятие “чужих”. Вот заголовки дайджестов международных новостей “СБ” и “НВ”. “СБ”: “Жизнь на грани шока”, “Ракетный аргумент”, “Все под газом”, “Грабят всех. Невзирая на лица”. А вот темы “НВ”: “Москва готовит реакцию на вступление Грузии в NАТО”, “Пылесосом очистили витрину ювелирного магазина”, “В Англию прилетел ветеран-камикадзе”, “В Нью-Йорке открылся музей секса”.
6. Сходные черты “фирменного” стиля: сплав административного “канцелярита” и просторечья -- более безликий и “замыленный” у официальной прессы, более индивидуализированный и “ершистый” у негосударственных изданий.
7. Магическое восприятие мира в “рациональной” оболочке: указания и отчеты (вспомним классическое “Ты просил дождь? —Я дал тебе дождь!”), перегруженные цифрами и туманными рассуждениями расчеты экономистов. В нашей выборке это объемные тексты декана экономического факультета БГУ Михаила Ковалева в “Звязде” от 9 октября и директора БелНИИ картофелеводства Сергея Банадысева в “НВ” от 11 октября. Пример: “Заводы находят выход в снижении цены на сырьевой картофель до такого уровня, при котором нельзя даже и думать о выращивании высококрахмального сырья” (“НВ”, с. 2). Это хорошо или плохо? Надо ли Беларуси торговать крахмалом? И что это может значить лично для меня? Неясно. Звучит, как заговор или заклинание.
В этот ряд вписываются и обязательные для “народных” изданий гороскопы.
Такое сходство идеологически конфликтных дискурсов весьма показательно. В обоих случаях мы имеем дело с искусственно созданными моделями реальности. Это не игра воображения, а скорее движение маркера главного редактора, размашисто “правящего” поток фактов, отсеивающего “неформат” и выносящего “нужные” факты на первую страницу. Пропаганда растит “жителей информационного мифа”.
Для обывателя масс-медиа — это ключи к реальности. Для интеллектуала, автора — это работа. Миф здесь — отчужденный продукт. Правильный набор активных знаков, языковая игра: “Я его творец, а не его служитель”.
Почему в наших условиях для журналиста возможно совмещение работы в официальных и негосударственных медиа? Или еще лучше: в российских и белорусских? Почему возможны перемещения авторов из неофициальных в официальные издания? Эмоциональные реплики о “перебежчиках” и “ренегатах” в сочетании со спокойными комментариями самих “предателей” ничего не объясняют. Скорее, наоборот. Нам видится более рациональное объяснение: смена “прописки” возможна, потому что это не затрагивает личности автора. Он меняет не убеждения, а рабочее место на фабрике мифов.
Аргументация и риторика политических текстов с обеих сторон неизменна который год. “Война мифологий” фактически превратилась в позиционное противостояние. Каждая из сторон уже “накрыла” свой читательский контингент и, по существу, не имеет ресурса для расширения аудитории. Набор дополнительных аттракционов до скуки банален. “Советская Белоруссия” обновляется, превращаясь в “Беларусь сегодня”. Читателю обещаны новации: кроссворд, детектив и программа ТВ. Меняется “Белорусская газета”. Что нового? Рекламные вкладки и программа ТВ. Развивается “Наша Ніва”. И… тоже размещает телепрограмму.
Прежнее идеологическое противоборство на страницах прессы потеряло динамику. Все сказано, новых речевок нет. Настоящая мексиканская дуэль из фильмов Тарантино: каждый целится в лоб другому и не стреляет. Привычный спарринг, вялая борьба двух вчерашних героев. А публика заскучала и пошла на пиво.
Да, “молчаливое большинство” существует “без нас”, по точному и жесткому замечанию Валентина Акудовича. Но не надо иллюзий: оно точно также обходится и “без них”. Белорусские пропагандистские медиа-мифы — это идеологии без неофитов. Своих приверженцев они давно завоевали, а прочим они не нужны. Недавние сдвиги рейтинга нашего главного медиа-героя даже самый убежденный оптимист-“демократ” вряд ли сможет объяснить успехами информационной тактики “нячэсных” СМИ. Лучший “оппозиционный” аргумент для обывателя — падающий уровень жизни. Миф власти разрушается сегодня не мифом оппозиции, а эмоциональным раздраем рядовых граждан.
Однако наивно предполагать, что недовольные обыватели автоматически пополнят ряды “системной оппозиции”. Оппозиция в ее наличной форме имеет смысл и значимость только в жесткой связке со своим идеологическим оппонентом. В этом — причина ее нынешнего кризиса. Она “стареет” вместе с дряхлеющей властью. И точно так же становится неинтересной широкой публике. Можно сказать, что сегодня значительная часть белорусского общества в принципе не воспринимает пропагандистский дискурс, независимо от его направленности. Свою “жажду мифа” обыватель теперь удовлетворяет в других форматах — от кино до рыцарских турниров и экстремального спорта.
Как быть в этой ситуации? Лихорадочно искать новую национальную идею? Выращивать очередного харизматического лидера? Срочно объединяться под еще неизвестным знаменем? Дружно записываться в “информационные партизаны”? Все это — вопросы вчерашнего дня, эпохи идеологических штыковых атак.
Подлинная альтернатива тоталитарному мифу — не очередная “идеологическая мобилизация” и не монолит “исправленной и улучшенной” государственной идеологии. Подлинно демократичное общество предлагает своим гражданам “мифы на выбор” — широкий ассортимент информационных субкультур в соответствии с индивидуальной потребностью и организацией твоей частной жизни.
Мифы власти и народа уступают место мифологии личного успеха, достойной жизни и творческой самореализации. Хотим перемен? Надо уже сейчас строить нелинейный (т.е. посттоталитарный и постидеологический) медиа-ландшафт. Отказаться от привычного “партизанства” и вечных претензий к жизни, власти и стране. Формировать образ многомерного мышления, основы нового общества и будущего белорусского “среднего класса”, который будет искать себе “сказку по выбору” — и сможет за нее достойно заплатить.