У каменным крузе
Валкавыцкі Георгій
частка ІІІ.
Без жалю пакідаем прывідны барак, ужо не прысыпле нас млынамонстр. Новае прыстанішча на поўнач ад Прэголі, за Lawsker Allee. Тут абставіны спрыяльныя. Шмат прастору, агароды, нізкая забудова — катэджы. І ў гэтым зацішшы наш лагер. Новенькі барак. Дзве штубы занялі французы, якія змянілі свой статус: перайшлі на цывільнае жытло. Трэцяя штуба для нас. З намі і Луі, шэф французаў. Ён ужо заняў найлепшы кут.
Усе гродзенцы трапілі ў наш цэх, дык мы і пасябравалі з ходу. Толькі на Мішу касавурацца: не распазнаў чужакоў, прыняў за сваіх і прывітаў па-вясковаму:
— Здароў, хлопцы! Адкуль будзеце?
Ганарыстым месцічам пякло такое сваяцтва:
— Знайшоў „хлопцаў”, — кпілі з дзеравеншчыны.
Луі, хоць і адкрыты на Усход, стаяў збоку: старэйшы за нас, ну і чын, як бы ні было — сяржант. Затое французы з за сцяны — на раны прыкладай, а П’ер і Фанфан проста фантастыка. Ужо Міша стаў Мішэлем, а я Жоржам. І вітаемся па-брацку:
— Bonjour!11
— Bonjour!
Затым пераходзім на агульназразумелую:
— Bald Krieg zu Ende12.
— Hitler kaputt!13
Між намі няма моўнага бар’ера, хоць і карыстаемся страшэнным валапюкам. Разумеем адзін аднаго з паўслова, з абрыўкаў слоў. Для нас Krieg і Ende не толькі канец вайны і вяртанне на радзіму, але і нарадзіны прыязнага свету. Верым у новы час. Ён ужо ідзе. І мы яго падмурак.
П’ер і Фанфан вясёлыя балакі, роўныя мужыкі. П’ер, як і мы, любіць песні, Фанфан — жанчын. Усе любім піва. Дык не сумуем. На Старое места! Старамесце нашы кампаньёны вывучылі дасканала. Ледзь не ў кожным падвале піўнушка. Усюды знаёмцы. Падвальны горад у аблозе французаў і бельгійцаў.
— Bitte Bier!14
— Klar? Dunkel?15
Адно і другое. За дружбу! Знішчым нямецкія запасы! Балазе, піва без картак. А Фанфану бескарыснай (мужчынскай) дружбы мала, яе моц хоча праверыць на польскіх дзяўчатах. Бяда, цёмны ў польскай мове.
— Памажы, — просіць Сідара. — Дам табе ключ да сэрца францужанак.
— Давай! — ахвоча адгукаецца Сідар.
Ключ здзіўляюча просты. Дастаткова сказаць:
— Мадмуазэль, хачу цябе мець.
І ты ў дамках.
— Цяпер рэванш, — кажа Фанфан.
А Сідар бачыць спусташэнне, якое ўчыніць галійскі певень у катуху арліц і спрабуе адвесці юрліўца ад уздыму:
— З полькамі не так проста, — камечыцца.
— Ерунду пляцеш, — не згаджаецца той. — Усе бабы з аднаго рабра, — пераконвае. — Перакладай!
І Сідар перакладае:
— Dziewczyno, chcę cię mieć!
Фанфану вочы на лоб палезлі, ніяк не можа вымавіць універсальнай замовы. Як ні стараецца, выходзіць нешта накшталт:
— Чэчыно, чэ-чэ-мэ!
Думаю, з такімі ведамі Фанфан не здабыў ніводнай полькі.
— Ты не так як трэба пераклаў, — аднойчы прызнаўся Сідару.
Макацёр не выпрабаваў спосабу з іншай прычыны: у Кенігсбергу не аказалася прадстаўнічых францужанак. Выявіў толькі адну, у сваім лагеры. Яна нават сама правакавала Сідара на амурны пачын, ды паскудны лёс пазбавіў небарачку вабных сокаў і Сідар праявіў беларускую стрыманасць — ганарова не пайшоў на французскую правакацыю.
Фанфан быў дасціпным гідам. Аднаго разу кажа:
— Сёння пакажу вам кенігсбергскую славутасць... Самую, самую...
Завёў нас на Rosen Strasse. Шыкоўная, спакойная вуліца. Густоўны будынак, насупраць якога спыніліся. Нічым не адрозны ад суседзяў. Вечар. В окнах яркий свет горит и гостей к себе манит. Ашклёныя дзверы таксама спрыяльна ўздзейнічаюць. Стаім у засені, на другім баку вуліцы і разгадваем загадку: чым праславіўся гэты дом? Кант? Не, назвалі б тады вуліцу імем мысляра. Кох? З гаўляйтэрам той жа вынік. Іншых саноўнікаў горада не ведаем. Rosen, Rosen... Прадавалі тут ружы? Дык якая ж гэта славутасць. А Фанфан ні гу-гу. Толькі страляе пажадлівым зрокам на ашклёныя дзверы. І ў асветленым калідоры з’яўляецца дама ў белым. Поруч афіцэр жандармерыі. Арыштаваў белую даму? Але яна адвяла афіцэра да дзвярэй і павярнула назад. Афіцэр ужо ў гадах, тыповы прускі кныр, выйшаў на тратуар, засцягнуў спражку на спасеным пузе, абцягнуў полы кіцеля і пакіраваў у бок Drumm Strasse.
Толькі цяпер Фанфан выявіў тайну: стаім перад бардэлем. І ўся вуліца бардэльная. Шакіраваў. Наяўная рэзідэнцыя найстарэйшай гільдыі свету не адпавядала вобразу, які я вынес з літаратуры.
Старое места хавала многа таямніц. Замак, універсітэт, храмы, музеі, тэатр і гэдэ маглі мы даследаваць толькі звонку. Каб не французы, не паспыталі б і падвальнага жыцця. Праўда, выкрылі мы беларускі клуб, але з за недаразвітага патрыятызму і магільнай нуды, якая ў ім панавала, пасля двух наведанняў больш туды не заглядалі.
Цікавыя аб’екты знаходзіліся і на перыферыі горада. Самым прыцягальным была неафіцыйная харчэўня. Месцілася паблізу нашай фабрыкі ў старой каморцы. Тут мы падкормліваліся гарохавым супам. Але кармушку ўнюхала лагерная братва, усчаўся нязвыклы нямецкаму вуху гармідар, суседзі данеслі ў паліцыю — і тая адсекла нас ад таннага катла.
Калі ўжо выклікаў д’ябла, хай і ён скажа сваё слова. Як толькі прыехалі гродзенцы, усю нашу групу паклікалі ў камісарыят. І добра падношаны паліцмайстар прачытаў нам на прускай пальшчызне лекцыю недапушчальных паводзін. Пачаў з асноўнай запаведзі:
— Nemecka panenka ne perdolic!
Настаўленне ахоўніка расавай маралі гучала як недарэчны жарт. Тая казка, якую ён баяў, нам нават у грахоўных снах не з’яўлялася. А тут, аказваецца, ёсць такая спакуса. Сваё выказванне дасціпны служака падмацаваў лоўкім узмахам правай рукі ўкруг шыі, быццам накідваў і зашморгваў пятлю.
— Verstehen?16
Хто б не разумеў!
— І са сваімі на вачах немцаў не гуляць! — дадаў.
Прышаломленыя, апусціўшы насы, стаім і маўчым. І не чуем працягу лекцыі. Веды спасцігнем саматугам. Толькі Сідара вярэдзіла колкая думка.
— За падобныя ўчынкі нямецкіх ваякаў чамусьці не вешаюць, — разважаў ён употай. Успомніўся яму фаршут, які адвячоркам, наўпрост ягонага акна, шмуляў на ганку суседку.
— Адгульваў яе на маіх вачах! — скрыгаў зубамі Сідар.
Прыгадаў ён і забаўны вершык на нямецка-белавежскай гаворцы. Ананімны аўтар высмейваў гэты валапюк, ну і, вядома, нямецкіх пацяшыцелек:
Ich ja цябе ждала,
Warum du не прышоў?
Ich пашла nach Hause,
Бо з неба Wasser йшоў.17
— Wasser — не дождж, які згадвае гераіня вершыка, а вада. Дождж — Regen, — дзяліўся моўнымі ведамі Сідар, калі мы выйшлі з паліцыйнага ўчастка. Перад паліцэйскім, як і мы, маўчаў.
Як я ўжо сведчыў, па волі французаў стаў я Жоржам. Шык-мадэрн! Сёй-той клікаў мяне Жоржам і ў Белавежы — у злосці, або калі хацеў давесці, што я ўжо вырас з Жоржыка. Хай будзе Жорж! Імя спадабалася і славянам — насіў яго да канца. Немцы нас не перахрышчвалі, усіх аўсляндэраў18 аблашчвалі адным найменнем: Du!19
„Тыканне” гуляла выхаваўчую ролю, нагадвала: ты — ніхто, нуль, не чалавек, нават імя няма ў цябе. Калола, але прывучыліся. Цяжэй цярпелі грэблівасць немак. Гэтую загану адчуў я ўжо на другі дзень знаёмства з Кенігсбергам.
Была нядзеля. І мы з Мішам, зарадзіўшы страўнікі гарохавым аптымізмам, падаліся ў горад шукаць Schubert Strasse 1. Жыла і слугавала там Лёля, мая дваюрадная сястра. Нягледзячы на ўзнёслы настрой, спынялі толькі значаных літарай Р. Відаць, трапляліся прыезджыя, ніхто не ведаў, дзе гэта вуліца, дзе гэты дом. Абнюхаўшы паўгорада, нейкім сабачым чуццём урэшце дабрылі да мэты. Усцешаныя, узабраліся на гранітныя ўсходы асабняка і груканулі ў дзверы:
— Лёля, адчыняй!
Замест у Лёліны абдымкі, напароліся на раз’юшаную гаспадыню:
— Raus!20
І слова не дала вымавіць. Трэба яшчэ дзякаваць, абышлася з намі ласкава, не завяла ў паліцайпрэзідыум. А суседнічала з гэтай установай. Відаць, Лёліна фрау мела добрае сэрца.
Больш ніколі ў нямецкія дзверы мы не стукалі. У вачах кожнай немкі бачыў я зларадныя сполахі. Нават у зроку бландзіністай малодкі, што трымала працоўную вахту наўпрост маіх матрыц. Тут мог памыляцца. У той час падабаліся мне танклява-нізкарослыя брунеткі, і на арыйскую валькірыю з адпаведнымі пародзе габарытамі мог глядзець прадузята. Каб словам прамовіцца — і ў думку не прыходзіла. Дык валькірый і ў думках чапаць забаранялася. Ідэя звышчалавека адбіла ім глузды. Аднак, хацеў я гэтага ці не, сядзелі візаві, дык і вывучалі адно другога. У яе зрэнках, сярод належных мне халодных маланак, выяўляў я і звычайную жаночую цікавасць. У такія хвіліны здавалася мне, што яна адна з нас, такая ж як і мы, прымацаваная да варштата гайка.
Насцярожана-вывучаючы позірк меў і яе сусед, малады Рудзі. Аднойчы ён нават гасцяваў у нашай штубе. Жыў на суседняй вуліцы, каля паліцыйнага ўчастка, у якім служыў ягоны бацька і дзе атрымалі мы лекцыю добрых паводзін. Хто ведае, мо Рудзі быў сынам нашага настаўніка? Хлопец не скончыў васемнаццаці год, таму яшчэ не ваяваў — адзіны маладзён сярод фабрычных немцаў. Нічога тады дзіўнага, што цягнула яго да маладых. Але сяброўства не атрымалася. Пасля візіту ў лагеры Рудзі яшчэ больш насцярожыўся.
І бландзіністая валькірыя, хоць бесцырымонна бавіла са мною час, не падарыла нават прыязнай усмешкі. А ўсё-такі я вывучаў яе з цікавасцю. Ведаў, скрытна гуляе з бельгійцам. Я то я, лепш за мяне спасціг тайну наглядчык палонніка, носьбіт нагруднага гакенкройца. Зрэшты, ён і злучыў няпоўнавартаснага самца з пародзістай самкай. І немка не апаганіла расы, і бельгіец застаўся жывы. Фокус!