Spośród skreślonych we wstępnych rozważaniach tomu poprzedniego (J. Chlebowczyk, O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodotwórcze we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVIII do początków XX w.), Warszawa-Kraków 1983) uwag teoretycznych i metodologicznych, którymi autor usiłował kierować się w trakcie pisania pracy, najistotniejszą w odniesieniu do tego tomu wydaje się konieczność przeciwstawienia się często spotykanemu w opracowaniach historycznych — swoistemu determinizmowi historycznemu. Chodzi o to, że obrót rzeczy, jaki ostatecznie wziął górę, bynajmniej nie zwalnia badacza od uwzględniania w analizie poznawczej alternatywnych, niezrealizowanych, lecz realistycznych koncepcji i kierunków rozwojowych, z którymi można się równocześnie spotkać w rozpatrywanym okresie czasu i kontekście omawianych stosunków.