Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня


Логас - Фінал лёгацэнтрычнай парадыгмы

Культурнай сытуацыі мяжы ХХ—ХХI стст. — як у сацыяльна-гістарычным, так і ў навукова-пазнаваўчым вымерах — уласьціва відавочная нелінейнасьць працэсаў разьвіцьця. Сучаснае грамадзтва ажыцьцяўляе радыкальны цывілізацыйны паварот, які прадугледжвае арыентаваньне на ідэал глябальнай цывілізацыі як адзінага плянэтарнага комплексу, што паўстае на аснове этнакультурнага й арганізацыйнага поліцэнтрызму. Такі ідэал прадугледжвае адмаўленьне ад прэзумпцыі лінейнага прагрэсу, заснаванага на ідэі ўніфікацыі шляхоў і форм разьвіцьця.

Несумнеўным лідэрам у досьледах лінейных працэсаў выступае сёньня сынэргетыка, якая наўпрост асэнсоўвае сябе ў якасьці канцэпцыі нелінейных дынамік. У сфэры гуманітарных навук аналягічныя тэндэнцыі можна знайсьці ў тэарытычных канструкцыях, прапанаваных філязофіяй постмадэрнізму. Гэтыя канструкцыі адкрыты для аналізу ў якасьці канцэптуальных мадэляў нелінейных дынамік: нелінейнае пісьмо, нелінейная тэмпаральнасьць, нелінейная мадэль дынамікі неўсьвядомленага, “генэалёгія” замест лінейнай “гісторыі” й г.д. А самі прадстаўнікі постмадэрнізму экспліцытна ацэньваюць прэзумпцыі сучаснай філязофіі як такія, што адмаўляюць клясычны стыль мысьленьня.

1. Парадыгма нэадэтэрмінізму ў культуры мяжы стагодзьдзяў: прыродазнаўчая праекцыя

Ідэя лінейнага дэтэрмінізму (і, адпаведна, лінейнага прагрэсу) заснаваная на прэзумпцыі наяўнасьці фэномэну прычыны, была дамінантнай для эўрапейскай культуры цягам амаль усёй ейнай гісторыі. І калі, з ацэнкі Р.Нісбэта, “на працягу амаль трох тысячагодзьдзяў ніводная ідэя не была больш значнай ці хаця б настолькі ж значнай, як ідэя прагрэсу для заходняй цывілізацыі”, дык сёньня О.Тофлер ацэньвае “сучасны этап паскарэньня сацыяльных зьменаў” як такі, што мае нелінейны характар. Сучасная культура (як у межах прыродазнаўчай, так і ў межах сваёй гуманітарнай традыцыяў) азначана радыкальным паваротам да арыентаваньня на новы кшталт дэтэрмінізму.

Так, новая фізыка, на думку А.Кестлера, фундуецца прэзумпцыяй неабходнасьці “вызваліцца з кайданаў” дэтэрмінізму, зразумелага ў якасьці зьнешняга супрычыненьня. А Дж.Лайтхіл, на той час прэзыдэнт Міжнароднага Саюзу тэарытычнай і прыкладной мэханікі, публічна папрасіў прабачэньня ад імя мэханікі за тое, што “цягам трох стагодзьдзяў адукаваную публіку ўводзілі ў зман апалёгіяй дэтэрмінізму, заснаванага на сыстэме Ньютана, між тым, як можна лічыць даказаным, …што гэты дэтэрмінізм быў памылковым”.

Калі для прыродазнаўства пераход да нелінейнай парадыгмы абумоўлены менавіта станаўленьнем неклясычнае навукі (ад квантавай мэханікі да тэорыі катастроф), то ў дачыненьні да гуманітарнай сфэры зараджэньне ідэяў нелінейнасьці правамоцна аднесці да значна больш раньняга пэрыяду. У першую чаргу гэта тычыцца філязофіі й дысцыплінарнай гісторыі: фіксацыя ўвагі на фэномэне “невыпадковасьці” (неэлімінаванасьці) выпадку ўпершыню адбылася менавіта ў гэтых галінах — адлік тут можна распачаць з ідэі Эпікура пра адвольнае адхіленьне атамаў. Паралельна традыцыі жорсткага дэтэрмінізму, якая трактавала выпадковасьць як онталягізацыю кагнітыўнай недастатковасьці (ад Дэмакрыта да Новай Эўропы) ці як вынік узаемадзеяньня (перакрыжаваньня) нязначных прычын (гегельянства — марксізм), у гісторыі філязофіі можна вылучыць і традыцыю, што залічвала фэномэн выпадковасьці да свайго дэпартамэнту (ад канцэптуальнай эксплікацыі азначаных ідэяў у У.Пеці й А.Кетле да іхнага парадыгмальнага канстытуяваньня й аксыялягічнага дамінаваньня ў постмадэрнізме).

Паводле рэтраспэктыўнай ацэнкі Ж.-Ф.Льётарам клясычнай традыцыі, у межах апошняй унівэрсальна прадугледжвалася, што ў якасьці прадмету прыродазнаўчых навук “прырода зьяўляецца бесстароньнім бясхітрасным супернікам”. Такі падыход прадуглеждвае наяўнасьць у прадмеце досьледаў іманэнтнай і імпліцытнай лёгікі разьвіцьця, якая паступова разгортваецца ў працэсе ягонай эвалюцыі й якая з прычыны гэтых абставінаў можа быць прадстаўлена ў якасьці паступальнага шэрагу этапаў, кожны зь якіх беспасярэдне вынікае з папярэдняга. У дачыненьні да носьбітаў навуковай рацыянальнасьці клясычнага тыпу А.Уайтхэд адзначаў уласьцівую ім “непахісную веру ў тое, што любую падрабязна вывучаную зьяву можна абсалютна пэўным чынам — шляхам спэцыялізацыі агульных прынцыпаў — суаднесьці з папярэднімі ёй зьявамі. Менавіта гэта інстынктыўная перакананасьць… зьяўляецца рухальнай сілай навуковых досьледаў, перакананасьць у тым, што існуе нейкая таямніца й што гэтая таямніца можа быць раскрыта”. Такі падыход да прадмету інсьпіруе канстытуяваньне ў прыродазнаўчай прэзумпцыі наколькі татальнага, настолькі ж і лінейнага дэдуктывізму.

Зь пераходам да неклясычнай навукі, аднак, гэтая парадыгма ўжо больш не ўспрымаецца як задавальняльная. У супрацьлегласьць клясыцы, прапанаванае сучасным прыродазнаўствам бачаньне сьвету заснавана на радыкальна іншым, а менавіта — на нелінейным тыпе дэтэрмінізму. Як піша I.Прыгожын, “мы ўсё больш і больш схільныя думаць, што фундамэнтальныя законы прыроды апісваюць працэсы, зьвязаныя з выпадковасьцю й незваротнасьцю, між тым, як законы, якія апісваюць дэтэрмінісцкія й зваротныя працэсы, маюць толькі абмежаванае ўжываненьне”. Самым значным аспэктам разуменьня дэтэрмінізму як нелінейнага зьяўляецца адмова ад ідэі прымусовай казуальнасьці, якая прадугледжвае наяўнасьць зьнешняй прычыны, г.зн. прэзумпцыі таго, што М.Маісееў называе “адсутнасьцю кіравальнага пачатку”.

Дадзены момант зьяўляецца прынцыпова значным з гледзішча гнасэалёгіі. Сынэргетыка больш ня можа абапірацца на традыцыйную (фактычна ўзыходную да гілемарфізму) ідэю пра тое, што вывучэньне зьнешняй прычыны, якая, зьяўляючыся адкрытай для аналізу, дазваляе (з сваёй суаднесенасьці, у арыстотэлеўскай тэрміналёгіі, з фармальнай прычынай як эйдасам будучага выніку супрычыненьня) спрагназаваць будучы стан сыстэмы, якая зьмяняецца (ці, дакладней, якую зьмяняюць — і ў гэтым сутнасьць). У працэсах, якія дасьледуе сынэргетыка, гэтак званыя неабходныя й выпадковыя фактары зьяўляюцца практычна аднолькава значнымі, а спэцыфіка эвалюцыйнага працэсу вызначаецца, урэшце рэшт, іхнымі ўнікальнымі камбінацыямі.

2. Постмадэрнізм і парадыгма нэадэтэрмінізму ў сучаснай гуманістыцы

Аналізуючы фундамэнтальныя парадыгмальныя ўстаноўкі сучаснага заходняга постмадэрнізму, таксама можна цалкам вызначана зафіксаваць арыентаваньне на радыкальнае зьмястоўнае пераасэнсаваньне фэномэну дэтэрмінізму. Менавіта ў адмаўленьні ад дэтэрмінізму ў ягоным традыцыйным (лінейным) разуменьні Ж.-Ф.Льётар бачыць крытэр адрозьненьня “постмадэрновай культуры” ад папярэдняй традыцыі: “навуковыя веды шукаюць выйсьця з крызысу дэтэрмінізму” — паводле Ж.-Ф.Льётара, лінейны “дэтэрмінізм ёсьць гіпотэзай”, заснаванай на дапушчэньні, што “сыстэма, у якую ўводзяць тое, што маюць “на ўваходзе”, стабільная; і гэта дазваляе… дастаткова дакладна прадказаць “выйсьце”.

У супрацьлегласьць гэтаму, постмадэрновая філязофія фундуецца той прэзумпцыяй, што заканамернасьці, якімі абумоўлена разгляданая ёю прадметнасьць, належыць да прынцыпова нелінейнага тыпу. Працэсуальнае быцьцё прадметнасьці малюецца постмадэрнізмам (напрыклад, у Ж.Дэлёза) як аўтахтоннае й спарадычнае, “чыстае й бязьмернае станаўленьне якасьцяў знутры”. І ў гэтым сэнсе постмадэрнізм адназначна адмаўляе тое, што Д’ан называе “адналінейным функцыяналізмам”.

З гэтае прычыны для постмадэрнізму праблемай стаецца праблема навізны як крыніцы сапраўднае множнасьці й, настолькі ж, праблема множнасьці як умова сапраўднай навізны. Так, Ж.Дэлёз бачыць сваім прадметам “умовы сапраўднага генэзісу”, падчас якога магчымая сапраўдная множнасьць сапраўды новых станаў.

Лінейная вэрсія дэтэрмінізму ацэньваецца філязофіяй постмадэрнізму выключна нэгатыўна: у прыватнасьці, у намадалёгіі радыкальнай крытыцы падлягае такая “нясьцерпная рыса заходняй сьвядомасьці”, як інтэнцыя пераносіць пачуцьці ці ўчынкі на зьнешнія ці трансцэндэнтныя аб’екты замест таго, каб ацаніць іх з гледзішча ўнутраных якасьцяў і каштоўных саміх па сабе” (Делез Ж., Гваттары Ф.). Традыцыйная ці “сымбалічная” сьвядомасьць крытыкуецца Р.Бартам за тое, што “хавае ў сабе не дашчэнту выкаранены дэтэрмінізм”. Супрацьпастаўляючы традыцыйную й постмадэрновую (“іманэнтную”) вэрсіі стаўленьня да тэксту, Барт піша: “чым выклікана… непрыняцьцё іманэнтнасьці?.. ...Магчыма, справа ва ўпартай прывязанасьці да ідэалёгіі дэтэрмінізму, для якой твор — “прадукт” нейкай “прычыны”, а зьнешнія прычыны “больш прычынныя за ўсе іншыя”.

Істотнейшым момантам постмадэрновай інтэрпрэтацыі дэтэрмінізму зьяўляецца, такім чынам, фінальнае адмаўленьне ад ідэі зьнешняй прычыны. У мэтафарычнай сыстэме постмадэрнізму гэта выяўляецца праз парадыгмальныя фігуры “сьмерці аўтара” як зьнешняй супрычыняльнай дэтэрмінанты тэксту й “сьмерці Бога” як фінальнай і вычарпальнай зьнешняй дэтэрмінанты, а таксама ў адмаўленьні ад ідэі. Бацькі ў ягоным традыцыйным псыхааналітычным разуменьні (г.зн. у якасьці зьнешняга дэтэрмінацыйнага фактару разьвіцьця псыхікі) і, адпаведна, у праграмнай стратэгіі анты-Эдыпізацыі неўсьвядомленага.

Супрацьпастаўляючы “твор” як фэномэн клясычнай традыцыі й “тэкст” як зьяву постмадэрновую, Р.Барт фіксуе крытэры іхнага разрозьненьня менавіта ў межах дэтэрмінацыйных асаблівасьцяў. Клясычная філязофія “прымае за аксыёму абумоўленасьць твору рэчаіснасьцю (расай, пазьней — Гісторыяй), пасьлядоўнасьць твораў адзін за адным, прыналежнасьць кожнага зь іх свайму аўтару”. Тэкст жа знаходзіцца ў іншым, не эвалюцыйным працэсе трансфармацыяў, і калі “твор улучаны ў працэс філіяцыі”, то ён ужо не прадугледжвае наяўнасьці зьнешняй (па-за вэрбальнай) прычыны. Асноўнай “мэтафарай” зьяўляецца ўжо не лінейны прычынны ланцужок, а — “сетка”.

Аналягічна, постмадэрновая фігура “сьмерці Бога” зарыентавана на пераасэнсаваньне самога фэномэну прычыны. Як піша М.Фуко, “сьмерць Бога зьвяртае нас не да абмежаванага й пазытыўнага сьвету”, але вызваляе “існаваньне ад існаваньня, якое яго абмяжоўвае”.

Ня менш значнай зьяўляецца для постмадэрновай філязофіі й ідэя неэлімінаванай выпадковасьці, і ня менш вострай у сувязі з гэтым зьяўляецца постмадэрновая крытыка клясычнага тыпу рацыянальнасьці, якая бачыць у фэномэне выпадку прадукт суб’ектыўнай кагнітыўнай недастатковасьці. Калі заснаваная на ідэі лінейнасьці клясычная традыцыя, згодна з постмадэрновай ацэнкай, спрабуе перадухіліць самую ідэю выпадковай, непрадказальнай флуктацыі, якая разрывае лінейнасьць эвалюцыі, то сам постмадэрнізм экспліцытна скіраваны на пераасэнсаваньне статусу выпадковасьці. Як піша М.Фуко, “несумнеўна, што… цяпер ужо немагчыма ўсталёўваць сувязі мэханічнай прычыннасьці ці ідэальнай неабходнасьці. Трэба пагадзіцца на тое, каб увесьці непрадказальную выпадковасьць у якасьці катэгорыі пры разглядзе прадукаваньня падзеяў”.

У межах пазначанага разуменьня дэтэрмінацыйных залежнасьцяў, відавочна, ня можа быць канстытуявана ідэя магчымасьці адназначнага прагнозу адносна будучых станаў сыстэмы, зыходзячы зь ейнага наяўнага стану. Так, напрыклад, Р.Барт, пасьлядоўна праводзячы ідэю нелінейнасьці, фіксуе ў дачыненьні да тэксту тыя абставіны, што магчымыя сэмантычныя вэрсіі ягонага прачытаньня, як і “гульня пісьма”, зьяўляюцца прынцыпова непрадказальнымі. Паводле Р.Барта, “Тэкст ня варта разумець як нешта вылічальнае”, а праблема інтэрпрэтацыі тэксту зьяўляецца прынцыпова “невырашальнай”, пры гэтым “невырашальнасьць — гэта ня слабасьць, а структурная ўмова апавяданьня: выказваньне ня можа быць дэтэрмінавана адным голасам, адным сэнсам… Сутнасьць пісьма й ёсьць у тым, што зыходная кропка, першакрыніца, рухальная прычына (адзіная й самавідавочная прычына лінейнага дэтэрмінізму — М.М.) страчана”, замест усяго гэтага паўстае нейкі аб’ём індэтэрмінацыяў ці звышдэтэрмінацыяў — уласна, гэты аб’ём індэтэрмінацыяў і ёсьць азначваньнем”.

Разам з тым, постмадэрнізм далёкі ад канчатковага адмаўленьня лінейнай вэрсіі дэтэрмінізму — вядзецца гаворка толькі пра пазбаўленьне яго статусу татальнасьці. Так, канцэпцыя Ж.Дэлёза адкрытая для інтэрпрэтацыі ў кантэксьце сфармуляванай сынэргетыкай мадэлі суаднясеньня гэтак званых “дэтэрміністычных” і “індэтэрміністычных” частак самаарганізацыйнага працэсу: сэнс і нонсэнс як дзьве розныя, але аднолькава неабходныя межы быцьця суадносяцца, паводле Ж.Дэлёза, такім жа чынам, як лінейныя й нелінейныя “ўчасткі працэсу” ў І.Прыгожына, г.зн. узаемна вылучаючы й адначасова дапаўняючы адзін аднаго.

3. Нэадэтэрмінізм і канец “імпэрыі Лёгаса”: фэномэн постмэтафізычнага мысьленьня

Акрэсьленая пазыцыя як сынэргетыкі, гэтак і постмадэрновай філязофіі адносна разуменьня дэтэрмінізму мае сваім наступствам радыкальную крытыку мэтафізыкі як заснаванай на ідэях зыходнай упарадкаванасьці быцьця, наяўнасьці ў яго іманэнтнага сэнсу, які паступова разгортваўся ў эвалюцыі сьвету й можа быць (з прычыны сваёй рацыянальнай прыроды) рэканструяваны інтэлектуальным кагнітыўным намаганьнем. Уся заходняя традыцыя разглядаецца постмадэрнізмам як татальна лёгацэнтрысцкая, г.зн. заснаваная на прэзумпцыі наяўнасьці ўнівэрсальнай заканамернасьці сьветабудовы, зразумелай у духу лінейнага дэтэрмінізму. Пры тэматычным разгортваньні зьместу культуры такога тыпу ёй уласьцівая, паводле М.Фуко, прэзумпцыя “сэнсу, першапачаткова наяўнага ў сутнасьці рэчаў”, што інсьпіруе пабудову філязафічнай онталёгіі, “калі паўсюль выяўляецца рух лёгасу, які ўзводзіць адзінкавыя асаблівасьці да панятку й дазваляе беспасярэдняму досьведу сьвядомасьці разгарнуць… усю рацыянальнасьць сьвету”.

Такім чынам, у эўрапейскай традыцыі лёгацэнтрызм непарыўна злучаны з асноўнымі тэзамі мэтафізыкі, лінейнай дэтэрмінацыйнай схемы й вынікальнымі адсюль ідэямі стабільнасьці структуры, наяўнасьці цэнтру, факту моўнай рэфэрэнцыі й пэўнасьці тэкставай сэмантыкі. Аднак менавіта супраць гэтага блёку культурных сэнсаў (“лінейнасьць”, “лінэарнасьць”) і скіравана вастрыё постмадэрновае крытыкі. Як піша Ж.Дэрыда, “граматалёгія павінна дэканструяваць усё тое, што зьвязвае канцэпты й нормы навуковасьці з онтатэалёгіяй, зь лёгацэнтрызмам, з фоналягізмам… Трэба адначасова выйсьці з мэтафізычных пазытывізму й сцыентызму й акцэнтаваць тое, што ў фактычнай навуковай працы садзейнічае пазбаўленьню ад мэтафізычных гіпотэз, якімі з самых яе вытокаў пазначаны ейнае вызначэньне й ейны рух”. Спроба пераадоленьня лёгацэнтрызму ажыцьцяўляецца постмадэрновай філязофіяй як на онталягічнай, гэтак і на гнасэалягічнай падставе. Такая пазыцыя зададзена ў філязофіі постмадэрнізму прэзумпцыяй жорсткага дыстанцыяваньня ад любых спроб канстытуяваньня мэтафізычнай карціны сьвету ў ейным клясычным разуменьні. Б.Мак-Хал адзначае ў гэтым кантэксьце ўласьцівую культуры постмадэрну пэўнага кшталту “забарону на мэтафізыку”, а стыль мысьленьня культуры постмадэрну рэфлексіўна ўсьведамляе сябе як постмэтафізычны.

Панятак “постмэтафізычнага мысьленьня” выяўляе скіраванасьць сучаснай філязофіі на адмаўленьне ад магчымасьці пабудовы адзінай і сыстэмнай канцэптуальнай мадэлі сьвету — як у паняткавай прасторы філязофіі, гэтак і ў паняткавай прасторы любой іншай мысьліўнай сыстэмы (навука, тэалёгія, этыка й інш.).

Аналягічна, у дачыненьні да гэтак званай сацыяльнай онталёгіі, постмадэрнізм адпрэчвае клясычную прэзумпцыю наяўнасьці “латэнтнага сэнсу” гісторыі (Ж.Дэрыда), а ў дачыненьні да сэміятычных асяродкаў постмадэрновая філязофія адмаўляецца “прымаць як апрыёрыю тое, што тэкст (і ўвесь сьвет як тэкст) мае ў сабе якую-кольвечы “таямніцу”, гэта значыць канчатковы сэнс” (Р.Барт). Наагул, “гісторыя рэпрэзэнтацыі” разглядаецца постмадэрнізмам як “гісторыя іконаў — гісторыя працяглай аблуды” (Ж.Дэлёз). Такім чынам, постмадэрновыя арыентацыі ў дадзенай сфэры інтэгруюцца ў такую парадыгмальную прэзумпцыю, як “ахвяраваньне сэнсам” (Ж.Дэрыда). А ўласьцівае постмадэрнізму бачаньне рэальнасьці артыкулюецца як “постмадэрновая чуйнасьць”, г.зн. парадыгмальная арыентацыя на знаходжаньне хаосу ў любой прадметнасьці: ад перад-постмадэрновай літаратуры (да прыкладу, “Кругі руінаў” У.Борхэса) да “Аўтапартрэту й іншых руінаў” у Ж.Дэрыды.

У прасторы мысьленьня, зададзенай постмадэрнізмам, канстытуяваньне якой-кольвечы карціны рэальнасьці магчымае толькі двума шляхамі: альбо праз сымуляцыю, альбо праз адвольнае абстрактнае мадэляваньне рэальнасьці як прынцыпова нон-фінальнай (безвыніковай) працэсуальнасьці. Постмадэрновае бачаньне сьвету здымае самую магчымасьць пастаноўкі праблемы пазнаньня як эксплікацыі глыбіннага сэнсу аб’екту (быцьця ў цэлым).

Рэфарматарская пазыцыя постмадэрновай філязофіі адносна разуменьня дэтэрмінізму, якая прадугледжвае нелінейную інтэрпрэтацыю, таксама мае сваім наступствам радыкальную крытыку мэтафізыкі як заснаванай на ідэях зыходнай упарадкаванасьці быцьця, наяўнасьці ў яго іманэнтнага сэнсу, які пасьлядоўна разгортваецца ў эвалюцыі сьвету й можа быць (з прычыны сваёй рацыянальнай прыроды) рэканструяваны праз інтэлектуальнае кагнітыўнае намаганьне.

Дадзеныя працэсы прынцыпова аналягічныя тым, якія сёньня маюць месца ў сфэры прыродазнаўчага пазнаньня. Так, аналізуючы пераход сучаснай навукі да новага бачаньня сьвету, сынэргетыка зазначае, што “прыродазнаўчыя навукі пазбыліся сьляпой веры ў рацыянальнае як нешта замкнёнае” (Прыгожын І., Стэнгерс І.).

Такім чынам, філязофія постмадэрнізму фактычна адмаўляецца ад традыцыйнага для клясычнай эўрапейскай філязофіі ўспрыманьня мэтафізыкі як парадыгмы інтэрпрэтацыі рэальнасьці ў духу дэдуктыўнага рацыяналізму, які дазваляе канстытуяваць унівэрсальна-рацыянальную карціну сьвету (артыкуляваць онталёгію як мэтафізыку).

Фактычна выступаючы з праграмай стварэньня мэтадалёгіі нелінейных дынамік, постмадэрнізм ажыцьцяўляе радыкальнае адмаўленьне ад ідэі лінейнасьці й традыцыйна злучанай зь ёй ідэі адназначнай, празрыстай адносна сэнсу й прадказальнай рацыянальнасьці, выяўленай у панятку лёгасу: як піша Ж.Дэрыда, “што да лінеарнасьці, дык для мяне яна заўсёды асацыявалася зь лёгацэнтрызмам”.

Такім чынам, выкладзенае вышэй дазваляе зрабіць наступныя высновы:

1. Сучасная культурная сытуацыя можа разглядацца як транзытыўная (гаворка ідзе пра пераход лінейных уяўленьняў аб дэтэрмінацыйных адносінах — да нелінейных); гэты пераход выяўляе сябе як у прыродазнаўчай, гэтак і ў гуманітарнай праекцыях — сынэргетыка й постмадэрнізм зьяўляюцца найбольш пасьлядоўнымі выразьнікамі гэтага пераходу — адпаведна — у сфэрах навукі й філязофіі;

2. Абагульняючы ўстаноўкі сучаснай філязофіі й сучаснага прыродазнаўства, можна сьцьвярджаць, што, у адрозьненьне ад парадыгмы лінейнага дэтэрмінізму, уласьцівай папярэдняй стадыі разьвіцьця культуры, парадыгма дэтэрмінізму нелінейнага тыпу абапіраецца на наступныя прэзумпцыі:

а) працэс разьвіцьця мысьліцца не як пераемна пасьлядоўны пераход ад аднае стадыі разьвіцьця сыстэмы да наступнай, а як непрадказальная зьмена станаў, кожны з якіх не зьяўляецца ні наступствам папярэдняга, ні прычынай наступнага станаў (у сынэргетыцы — ідэя біфуркацыйных пераходаў; у постмадэрновай філязофіі — ідэя разгалінаваньня падзейных сэрыяў, канцэпцыя “слова-партманэ” й г.д.);

б) нелінейная дынаміка не дазваляе інтэрпрэтаваць той ці іншы стан сыстэмы як вынік прагрэсу ці рэгрэсу ейнага зыходнага стану, што зьяўляецца адмовай ад ідэі філіяцыі й немагчымасьцю трактоўкі працэсу ў якасьці эвалюцыйнага (у сынэргетыцы — разуменьне зыходнага стану сыстэмы ў якасьці хаатычнага “асяродзьдзя”; у філязофіі постмадэрнізму — прэзумпцыя “пустога знаку”, “цела бяз органаў”, неабмежаванасьці-”хьюбрыс” як зыходнага стану разгляданай прадметнасьці);

в) нелінейны тып дэтэрмінізму не прадугледжвае фіксацыі зьнешняга адносна разгляданай сыстэмы аб’екту ў якасьці прычыны ейных трансфармацыяў, зьяўляецца адмаўленьнем ад ідэі прымусовай казуальнасьці й інтэрпрэтацыяй трансфармацыйнага працэсу як самаарганізацыйнага (у сынэргетыцы — прэзумпцыя іманэнтнай самаарганізацыйнасьці сыстэмы; у постмадэрнізме — экспліцытнае адмаўленьне ад прымусовай казуальнасьці й фігура “сьмерці Бога”);

г) аб’ект, які трансфармуецца, разглядаецца як адкрытая сыстэма — у супрацьлегласьць вылучальным лінейным дэтэрмінізмам ізаляваным прычынна-выніковым ланцужком (сынэргетычная прэзумпцыя энэргаабмену сыстэмы з асяродзьдзем; постмадэрновая прэзумпцыя інтэртэкстуальнасьці, трактоўка “складкі” як складаньня зьнешняга, канцэпцыя паверхні, рызомы й інш.);

д) фактар выпадковасьці, які ў межах лінейнага дэтэрмінізму разумеецца як зьнешняя адносна разгляданага працэсу перашкода, якую можна пакінуць па-за ўвагай без адчувальнае гнасэалягічнае страты, перасэнсоўваецца й набывае статус фундамэнтальнага ў мэханізме ажыцьцяўленьня дэтэрмінацыі нелінейнага тыпу (у сынэргетыцы — ідэя флуктуацыі; у постмадэрнізме — ідэі “раптам-падзеі”, гульнёвага “кідка” й г.д.);

е) нелінейнасьць працэсу вылучае магчымасьць адназначнага прагнозу што да будучых станаў сыстэмы (у сынэргетыцы — прэзумпцыя верагоднаснага характару прагнозу; у постмадэрнізме — ідэя трансгрэсіі як пераходу да “немагчымага” з глездішча наяўнага стану, канцэпцыі “нонсэнсу” й “абсурду” як сэнсаў, што перасягаюаць межы лінейнай лёгікі й інш.);

3. Парадыгма лінейнага дэтэрмінізму падпадае пад экспліцытную й пасьлядоўную крытыку з боку філязофіі постмадэрнізму, прычым, лінейная вэрсія трактоўкі дэтэрмінацыйных працэсаў дыскрэдытуецца постмадэрнізмам адносна як тэкставай, гэтак і па-затэкставай прадметнай сфэры; перш за ўсё, гэта тычыцца дэталёва распрацаванай у мэтадалягічных адносінах канцэпцыі “азначваньня”, намадалёгіі, “генэалёгіі” М.Фуко, канцэпцыі гістарычнага часу Ж.Дэлёза, шызааналізу й інш.;

4. Незавершаная працэсуальнасьць цяпер-пераходу да нелінейнай трактоўкі дэтэрмінізму абумоўлівае тое, што ўжываныя як прыродазнаўствам, так і філязофіяй сродкі для фіксацыі гэтага пераходу яшчэ знаходзяцца ў стадыі свайго станаўленьня, з прычыны чаго выяўляюцца такія фэномэны, як:

а) наяўнасьць шэрагу паралельных паняткавых сыстэм для фіксацыі фэномэну нелінейнасьці: напрыклад, тэксталягічны й соцыягістарычны шэрагі ў постмадэрнізме, кожны зь якіх распадаецца, у сваю чаргу, на некалькі аўтарскіх паняткавых вэрсіяў: бартаву, дэлёзаву й г.д. — пры відавочнай інтэнцыі да ўніфікацыі й сынтэзу за кошт узаемнай адаптацыі тэрміналёгіі (у гэтым сэнсе паказальны лёс тэрміну Ю.Крыстэвай “азначваньне” ці тэрміну “дыспазытыў” М.Фуко);

б) нэгатыўнае стаўленьне да самога тэрміну “дэтэрмінізм”, які сынэргетыкай і постмадэрнізмам зьвязваецца зь лінейным тыпам дэтэрмінацыйнай сувязі (адмаўленьне сынэргетыкі ад гэтага тэрміну наагул, схільнасьць постмадэрнізму да “валюнтарысцкай” і “рэвалюцыйнай” тэрміналёгіі);

в) выкарыстаньне мэтафарычных сэнсавобразаў для перадачы ідэі адсутнасьці зьнешняй прычыны адносна сыстэмы, што трансфармуецца: агульная постмадэрновая прэзумпцыя “сьмерці Бога”, пераарыентацыя з ідэі Эдыпа як патэрналісцкай дэтэрмінанты неўсьвядомленага да прэзумпцыі “Анты-Эдыпа” ў шызааналізе, аналягічная ёй ідэя “сіроцтва сэнсу” ў тэксталёгіі й г.д.

5. Станаўленьне парадыгмы дэтэрмінізму нелінейнага тыпу інсьпіруе, як у прыродазнаўстве, так і ў філязофіі, радыкальную крытыку мэтафізыкі як уфундаванай прэзумпцыяй лёгацэнтрызму (адмаўленьне ад татальнага дэдукцыянізму мэтафізычных сыстэм — у сынэргетыцы; экспліцытная злучанасьць мэтафізыкі з ідэяй лінейнасьці й стратэгіі “лёгатаміі” — у постмадэрновай філязофіі).

2001 г.